Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Так, жыццё не думае пра вечнасць, не заўважае і не зважае на яе. Заўсёды юнае, маладое, у руху, у хадзе і кіпенні — яно само вечнасць...

Так і сапраўдная паэзія — ва ўсіх яе праяўленнях. Узяць хоць бы рыфму — панчанкаўскую рыфму! — як яе зноў і зноў не згадаць!.. Яна настолькі глыбінная сваёй арганічнасцю і жыццёвай (інакш не скажаш!) неабходнасцю, — як дыханне: яна не крычыць аб сабе, яе як бы і няма. Але яна ёсць! Вось, скажам, жывапіс сугуччаў аднае страфы: «Мележа — меліся, шалясцяць — у гасцях»... Сапраўды, нейкімі жывымі істотамі ўяўляюцца гэтыя рыфмы: яны перамаўляюцца між сабою, гавораць з табой — шчыра, даверліва. Як дзеці, што «на зямлі маёй смяюцца, не думаюць пра вечнасць і пра смерць...»

Рыфмы Пімена Панчанкі багатыя не толькі сугучнай непаўторнасцю, але і змястоўнай напоўненасцю: «Ці плачу я, ці пяю, ці размаўляю з матуляю — песню сваю, мову сваю я да грудзей прытульваю...» «Матуляю — прытульваю...» — ды гэта ж не рыфма, а паклон роднасці, крэўнай пяшчоце!.. Не, праўда ж, не пазайздросціш перакладчыкам паэзіі Пімена Панчанкі... Паўторым, услухаемся душою і сэрцам: матуляю (матерью) — прытульваю (прижимаю — што па сэнсавай і эмацыянальнай афарбоўцы вельмі прыблізна) — як «расстацца» з такой рыфмай?! І што ёй супрацьпаставіць, што даць наўзамен?..

Нямала спрэчак, шмат тэарэтычных думак і додумак «тусуецца» вакол паэтычнага перакладу. А пытанне застаецца пытаннем. Чаму, да прыкладу, паэзія Пімена Панчанкі нешта непазбежна страчвае, няўлоўнае, але важнае, нават пры самых добрасумленных і таленавітых спробах удыхнуць ёй жыццё ў свеце іншай мовы? Цяжка знайсці адназначны адказ. Ды ўсё ж... Як перадаць боль? Як растлумачыць яго? Як перакласці?.. Боль толькі баліць...

Камень спатыкнення для перакладчыка — паэтычная мова Пімена Панчанкі. Вобраз ствараецца ў яго па законе ўзаемадзеяння — сумоўнасці альбо супрацьстаўлення, — заключанага ў аснованосных, стрыжнявых словах, якія, часцей за ўсё, рыфмуюцца, і як правіла, сярод іх «апынаюцца» самыя глыбінна-беларускія... У тым і задачка, што панчанкаўская рыфма — не проста сугучча, а сэнсавы вузел, па-майстэрску адштукаваны вугал вянца — «у замок». Паспрабуй выняць яго з будынка...

У манаграфіі Рыгора Бярозкіна «Пімен Панчанка» прачытаў: «...Спашлюся хоць бы на такія радкі, напісаныя ў 1942 годзе (і, дарэчы, бліскуча перакладзеныя на рускую мову М. Асеевым):

Нейкае гіпнатычнае абаянне ідзе ад гэтай страфы...»

Як не пагадзіцца з мудрым у паэтычнай крытыцы Рыгорам Саламонавічам! (і яшчэ раз у піку тым, хто не-не дый кіўне на публіцыстычную «закамплексаванасць» Пімена Панчанкі.)

Аднак жа... аднак жа пацягнула мяне зірнуць на гэтыя «бліскуча перакладзеныя»... І прачытаў я:

Усё, здаецца, «паўторана» (калі не лічыць гэтае нязграбнае, з інверсіяй улукаткі «луговины коврами»), але... Але знікла ўсяго толькі «дробязь»: «лётаць — лотаць» — і што здарылася?.. Ах, беларуская лотаць, што нарабіла ты, паіменаваўшыся па-руску — калужница...

Вось і ўся загадка, вось і сакрэт паэзіі, — і Пімена Панчанкі ў тым ліку...

А re-specto?.. «Re-specto»: «азірнуцца». Азірнуцца — і ўбачыць: паэзія Пімена Панчанкі не ў тылах, яна — у авангардзе.

1996

1. Добра працуецца...

Зазірнуў у Дом літаратара Янка Брыль. Павіталіся, пацалаваліся: 75 год!.. З шырокай сялянскай усмешкай гаварыў: «У пяць гадзін сонца з-за ліпы ўстае, будзіць: «Хопіць спаць, Іване!..» Добра працуецца...»

2. Няцяжка здагадацца...

От, Іван Антонавіч, хачу сказаць Вам пра адну светлую маю радасць...

Хоць, праўда, нясветлых радасцей быццам і не бывае. Але ж гэтая — і сапраўды светлая, ці святлейшая, можа, іншай святлынню... Проста, як з іншае прычыны і ў іншых абставінах, але, па-мойму, геніяльна прызнаўся адзін паэт: «Не потому, что от нее светло, а потому, что с ней не надо света...»

А радасць такая. Узяў я вечарам, нанач, з кніжнае паліцы том, такі, разумееце, цёмна-жалудовы - колерам хлебнага бохана: сваёй выпечкі, са сваёй сялянскай печы — густа натопленай, са смольным духам, бо — па-гарачаму — под быў падмецены сасновым памялом...

Удакладняю: святло спатрэбілася. Не дзеля радасці, а дзеля гэтага самага тома. Бо чытаў я яго ўсю ноч, і, зразумела, і зусім натуральна, у галавах у мяне ўсю ноч гарэла, свяцілася і — свяціла электрычная лямпачка з паметаю: 150 Вт... Яркая!..