Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

У сваёй грамадзянскасці Пімен Панчанка не быў кан'юктурным. За свайго паэтычнага Бога ён найперш уважаў Ісціну («ісціны простыя, як хлеб, і праўдзівыя, як плач дзіцяці»). Што ён любіць — тое любіць, што ненавідзіць — тое ненавідзіць. А як жа інакш Паэту? Інакш — стылае, панылае вершапляценне... Зрэшты, паслухаем і самога Пімена Панчанку: «Я глыбока перакананы, што паэзія без страснасці, без грамадзянскага гучання — непаўнацэнная паэзія...»

Такая прырода таленту Пімена Панчанкі. І не след дыктаваць Паэту свае ўмовы.

Але ці толькі гэтым — выкрывальным — пафасам дарагі нам Пімен Панчанка, ці толькі за гэта любімы ён і ўсенародна вядомы?

Мы прызвычаеныя (і навучыліся!) усё і ўсіх рассоўваць і раскладваць па стандартных палічках: так ямчэй шукаць крытыку-ахоўніку «ад літаратуры», ахоўніку-ідэолагу «ад пэўнага «-ізму» і проста ахоўніку: знаеш, дзе што ляжыць, дзе хто і за што сядзіць: тэма, ідэя, тэрмін...

Чытач гэтага не шукае. Чытач, грэшным жыццём сваім, адчувае ўсяго толькі душу.

Гэта ўжо аксіёма: паэзія — перш за ўсё — канкрэтнасць бачання, адчування і перажыванне, дзіцячае здзіўленне перад рэчамі і з'явамі. Без гэтага свет наўкола робіцца шэраздакучлівым, посным і прэсным. Што ж тычыцца жартаўліва-іранічнай заўвагі Пімена Панчанкі: «Пішы праўдзівай прозаю пра юныя гады», то як была, так і застаецца яна ўсяго толькі паэтычным паклонам «прозе» як праўдзе жыцця. Паэзія высноўвае нябесныя, крылатыя законы. І сэрца, падуладнае ёй, не пагражае застацца адно толькі функцыянальнай, фізіялагічнай помпаю для перагону крыві, каб у лагодным спакоі працягнуць пачатую ўжо на гэтым, прыжыццёвым, беразе сваю вечнасць. Не пагражае, бо яно застаецца сэрцам паэта. Сэрцам, «дзе начуе жаўранак»...

Засведчыўшы аднойчы — з вышыні свайго натхнення — гэту надзвычайна ёмістую і дакладную характарыстыку паэтычнага стану, Пімен Панчанка зусім не меціў аформіць тым самым анкету і заяўку ў разрад мэтраў-тэарэтыкаў. Бо гэта была не кабінетная формула, а палявая, кажучы словамі геолагаў-разведчыкаў. І хутчэй не формула, а знак сэрца. Ім, гэтым знакам, адкарбаваны, свецяцца радкі Пімена Панчанкі. Чытаеш і бачыш — паэт з добрай хітрынкай у вачах, па-дзіцячы блакітна ўсміхаецца: птушка прылятае!..

Прабачце, аднак: «добрая», «блакітная» — гэта што датычыцца, найперш, паэтычнага стану, і далёка не вычэрпвае, не вызначае паэтычных даляглядаў Пімена Панчанкі. Цэлы свет — не толькі з яго радасцямі і вясёлкамі ды ўсмешкамі, але і з болем, з трагедыямі і барацьбой — месціцца ў сэрцы паэта.

Высокая грамадзянскасць паэзіі Пімена Панчанкі грунтуецца на пранікнёным, можна сказаць, болевым лірычным перажыванні. Не староннім сузіральнікам, не каментатарам усведамляе ён сябе ў гэтым бурным, неспакойным свеце. Не суіснаванне з жыццём, а само жыццё: быць яго сутнасцю, яго стрыжнявым нервам — такое прадвызначэнне яго паэзіі. У самых глабальных і ў самых будзённых явах для Пімена Панчанкі няма нічога другараднага, пабочнага, старонняга, што як бы яго не тычыцца, паўз што можна прайсці не тое што раўнадушна, а спакойна, не зачапіўшыся, не спатыкнуўшыся сэрцам. Дар спачування — мудрэйшы дар паэзіі. І муза Пімена Панчанкі шчодра надзеленая ім. «Валявы парог паэтычнай натуры Пімена Панчанкі, — заўважыў Васіль Быкаў, — надзвычай нізкі, а ягоная здольнасць да суперажывання ўсяму сапраўды чалавечнаму зайздросна абвостраная нават як для паэта».

Не раз даводзілася бачыць, як раптам тушыліся болем блакітныя агеньчыкі панчанкаўскіх вачэй, як змрачнеў твар, як усхопліваўся, ускокваў ён — быццам у атаку, у схватку, на абарону. Гэта нязменна: ці даведаўся ён пра чужое гора, ці чуў фальш, заўважаў несумленнасць — у словах, намерах, учынках. Усё жыццё, любыя праявы яго, любы факт былі глыбока асабістым клопатам паэта. Ён спяшаўся насустрач усім бедам, усім болям, усім пакутам. Узяць на сябе хоць бы часцінку іх, адвесці ад свету, ад людзей — гэта не паэтычны ход, а чалавечая сутнасць Пімена Панчанкі, яго жыццёвае наканаванне як паэта: «Капайце ў сэрцы маім магілу». Зерне сустрэчнага болю прарастае ў ім, каб ахінуць, засланіць, аберагчы іншых: «Для крыўдаў усіх маё сэрца адкрыта, — зносьце хутчэй іх, людзі!»

І ў гэтай службе болю — на нязменнай варце памяць вайны. Гэтае вяртанне — самае горкае і самае трывожнае. «Попел чалавечы доўга стыне»... Ён грукае ў сэрца паэта памяццю жанчыны, што ў блакадным ліхалецці «на парозе чорнага вар'яцтва... была гатова задушыць» маленькага сына, каб не выдаў крыкам стоеных людзей, а зараз глядзіць — ужо на ягоных дзяцей — «і кожны раз жахаецца кабета: «А што, калі б?» — і млее ад жуды...»