Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Беларусь і Купала — гэта еднасць, асвечаная эпохамі. Беларусь чакала яго — і ён прыйшоў. Яны дадзеныя адно аднаму Богам. Як без Купалы не было б Беларусі, прынамсі той, якую мы ведаем, якою жывём, якую носім у сэрцы, так і Купалы не было б без Беларусі...

І таму да кожнага, хто нарадзіўся, прыйшоў у гэты свет беларусам, прыходзіць адразу ж і Янка Купала — як гэтая зямля, як неба над ёю. Прыходзіць матчыным словам — праз калыханку, праз пацешку-забаўлянку... А потым — са школьнага падручніка — пачынае прамаўляць і сам Купала. Але ты ўжо яго ведаеш — ты ўжо чуў тое слова...

Са мною Купала загаварыў «Хлопчыкам і лётчыкам». «Вазьмі ж мяне, лётчык, хачу я пабыць у людзях, паглядзець, як месяц на небе начуе, як блукае ў лесе мядзведзь...» — помніцца, чыталі старэйшыя сёстры Зіна і Каця, а я слухаў і ніяк не мог пагадзіцца: гэта ж яны, дзяўчаты, за сваё выдаюць, прысвойваюць маё, хлапечае, — гэта ж пра мяне гаворка: хлопчык жа!..

Потым кніжка з Купалавым словам хадзіла са мною Узнацкім шляхам, у палатнянай торбачцы: чатыры кіламетры да школы-сямігодкі, чатыры — адтуль, дадому... штодня...

Тут ужо быў «Курган»: «Паміж пустак, балот беларускай зямлі...» — праз такое якраз балота — грэбляю — ляжаў наш Узнацкі шлях да школы; «...на ўзбярэжжы ракі шумнацечнай...» — была і яна, ціхая ў зімовым падлёдным сне, але і шумнацечная ў веснавую паводку: сама разлівалася ды і ўсяму балоту з балацявінамі спрыяла ў мора ператварыцца... Тады і да школы дабрацца нельга было — канікулы вясновыя аб'яўляліся...

Не ўзвышаўся, праўда, тут, побліз, курган, але затое ляжаў ля дарогі Вялікі Камень, у якім таксама драмала не адна «памятка дзён, што ў нябыт уцяклі...» — мясцовыя легенды і вясёлыя показкі...

Не было тады і яшчэ аднаго — у мяне нават і здагадкі, — што між «памятак дзён» хаваецца ад нас, вясковых шкаляроў, можа, самае галоўнае з Купалавай Кнігі: яго змагарная — за Беларусь, за беларушчыну, за нацыянальную годнасць беларуса — паэзія і геніяльная п'еса «Тутэйшыя»...

З томікам Янкі Купалы быў у добрым сяброўстве і мой фанерна-дашчаны студэнцкі чамадан (пра што заўважана і ў адным з вершаў тае пары). Але да томіка таго далучаліся цяпер і згаданыя — са спецсховішчаў — творы: і вершы, і забароненыя «Тутэйшыя»... Купала паўставаў у новай велічы... Болем і заклікам ускалыхвалі сэрца ягоныя радкі:

Я не магу сказаць, як гэта звычайна гаворыцца ў творчых стасунках: «Купала — мой настаўнік». Ён проста мая ява. Ён са мною, хоць і не нагадвае пра гэта. Не стаіць па-настаўніцку за плячом. Але прыходзіць у верш, у радок, у думку, каб нешта падказаць, нараіць, падмацаваць... Гэта, можа, так, як прыходзіць песня: недзе тоіцца, жыве ў нейкім куточку душы, — а раптам возьме і заспяваецца...