Васіль Зуёнак - Паіміж небам і зямлёй

Але ў адным я пэўны цяпер: калі завіс на павуцінцы чарвячок які-небудзь (а то і сам павучок), то будзе ў яго вялікае перасяленне, далёкае падарожжа. І чакаецца вецер. А з ветрам і хмаркі з'явяцца. А там — дожджык нахопіцца... Словам, перамены надвор'я чакаю. Так мой жывы барометр прагназуе...

Вось яна — наша абсмяяная зласліўцамі, занядбаная, наша родная, наша беларуская мова, — дзе яшчэ знойдзеш такое (хіба ў англійскай? — дзе, бывае, на тузін паняццяў — адно-адзінае слова...): «Прабегшы некалькі хат, Арцём звярнуў на агароды, шуснуў у каноплі, адтуль разораю між капусты забег у надворак Юркі Труса, з надворку заламаў у вулачку і пасучыў да калодзежа...» Дзе знойдзеш такое, паўторым, багацце?..

А Якуб Колас — знайшоў: «прабегшы — звярнуў — шуснуў — забег — заламаў — пасучыў», як быццам, не толькі, каб намаляваць стан і спосабы «перамяшчэння ў прасторы» крыху «хлесянуўшага» (!) Арцёма, што ўцякае ад жончынага гневу (а яшчэ ж і «прывязку да мясцовасці» дададзім: «на агароды... у каноплі... разораю між капусты... у надворак... у вулачку... да калодзежа...»), дык вось «не толькі...», але, здаецца, і каб даць добрае заткала на «рупары» тых, хто трубіць аб нейкай «беднасці» беларускай мовы...

А дзядзька ж Колас, бадай, не ўвесь арсенал тут скарыстаў!..

Сімвал паэтычнай паралелі, даўні прадмет роздуму і даследчыкаў, і чытачоў «Новай зямлі» Якуба Коласа — смерць воўка ў праломе лёду на рачным стрыжані, смерць, якую з душэўнай вусцішнасцю назірае Міхал, і перадсмяротнае трызненне самога Міхала, калі ён бачыць сябе ў вобліку таго ж зняможанага звера, што апошнімі намаганнямі спрабуе вырвацца з абдымкаў чорнай, невядомай сілы, за якой стаіць небыццё:

малюнак, бязлітасны сваёй псіхалагічнай праўдзівасцю, так нагадвае відовішча, што паўстала калісьці перад вачыма Міхала:

І вось на гэтым «Ну, што ж ты скажаш, брат, на гэта?», — на апошнім радку, якраз і хочацца запыніць, засяродзіць увагу: ёсць падставы. Быццам «прыхаваныя», але — не абы-якія... Усяго радок, хоць сцэны — і адна, і другая — даюць столькі момантаў, «спажывы» для разваг і роздуму філасофскага кшталту... Жыццё і смерць... А што там, за ёю, той чорнай заслонай, якая насоўваецца, «сінь неба лучачы з зямлёю»? І як гэта, здагадваемся, дакладна: толькі жывы чалавек свядомасцю сваёй «раз'ядноўвае», бачыць паасобку неба і зямлю, — а там, за мяжою зямнога быцця, яны зліваюцца ў адно цэлае, імя якому бясконцасць — і ў часе, і ў прасторы... І зноў жа — гэты пераход «мяжы» (пацверджаны неаднаразова тымі, хто пабываў «па той бок», у стане клінічнай смерці, а потым вярнуўся): спачатку знікае зямное святло, усё з белага, светлага, ператвараецца ў чорнае, цёмнае («светлы круг, прамень пустыні, вось-вось у багне-цьме загіне...» — гэта ўжо, сапраўды, адзін-адзінюткі, апошні, прамень у бясконцай пустыні!..), а потым загараецца святло іншае, незямное, — неадольны паток святла: ён нясе, уцягвае, як у аэрадынамічную трубу... Куды? у які свет?.. — ніхто не можа адказаць з тых, хто пабываў ТАМ... Толькі сведчаць... Пра тое, з апошнім позіркам, прашаптала калісьці і мая мама: «Грубка... грубка чорная стала...» — а грубка ззяла ад белізны...

Тагасветнымі адчуваннямі ўзрушваюць душу Каласавы радкі...

А колькі адкрываецца чалавечым думкам і пачуццям у малюнку смерці воўка, якая прага жыцця — ужо, сапраўды, не звярыная, а чалавечая сваёй трагічнай асуджанасцю... Што раптам і абрываецца тым, замоўленым намі разам з Міхалам, радком: «Ну, што ж ты скажаш, брат, на гэта?»

Абрываецца, бо і насамрэч мы нечакана «спатыкаемся» аб адзіноту радка, заўважаем, што ён, насуперак правілам паралельнай рыфмоўкі, абранай паэтам, не мае сабе «пары». І гэтай непрыкаянасцю сваёй, адчужанасцю радок гаворыць нам нашмат больш, чым, пэўна, сказаў бы словамі той, адсутны, не прамоўлены, радок. Ён гаворыць з намі маўчаннем, пустатой... Як смерць... Праўда, для Міхала пакуль што адной жывой істоты, толькі што жывой — воўка... Пра іншае ў яго яшчэ і здагадкі няма, але пытанне ўжо ёсць, яно прамоўлена, яно дыхае невядомасцю: «Ну, што ж ты скажаш, брат, на гэта?..» Адказ пабачым мы неўзабаве — у смерці Міхала. І зноў жа — пабачым яшчэ адзін, самотны, без парнай рыфмы, радок: