Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

У іх сям’і частым госцем стаў ксёндз Максімільян Мругас, стары ўжо чалавек, вельмі набожны, які зацікаваўся іхняю Рагнедай. Мругас шмат перажыў. Калісьці ён ездзіў з багатым памешчыкам у Італію. У пана памешчыка была вельмі прыгожая жонка. Там, у Італіі, яна знайшла сабе прыгожага каханка. Аднойчы пан застаў іх у пасцелі — і застрэліў абаіх. Ксёндз Мругас, тады яшчэ зусім малады, мазаў мірам іх целы і адпяваў, праводзіў у апошнюю дарогу.

— Мругас, ужо пазней, меў пакаёўку, закахаўся ў яе, яна нарадзіла яму некалькі дзяцей, потым выдаў яе замуж, доўга ёй памагаў, купляў...

— Мама, ну што ты гаворыш? — перабіла яе Рагнеда. — Гэта ў другога ксяндза была такая гісторыя з пакаёўкай. А ў яго былі дзве незамужнія сёстры, яны даглядалі яго, кармілі, вялі гаспадарку.

— Шмат вельмі ты ведаеш, — незалюбіла маці Рагнедзіных слоў. — Якая ты тады была, што магла бачыць ці ведаць пра яго?

— Ва ўсякім разе, Мругаса я ведаю... ведала мо лепш за цябе, я ў яго кампаніі праводзіла мо пяць гадзін у дзень. Ён вучыў мяне не толькі маліцца, ён вадзіў мяне ў сваю карцінную галерэю, расказваў гадзінамі пра італьянскае Адраджэнне, пра Бацічэлі, Рафаэля, Леанарда да Вінчы, шмат пра каго. I разказваў, чым яны адрозніваюцца адзін ад аднаго, што галоўнае ў іх творчасці. «Сіксцінская мадонна», «Тайная вячэра» — ён мог гадзінамі гаварыць пра іх, я слухала яго як чароўную музыку, у мяне мурашкі бегалі па спіне, на вачах былі слёзы ад яго прачулых слоў... А калі мы гулялі на прыродзе, у яго англійскім парку, дзе былі стрыжацыя зялёныя газоны, дрэвы, падстрыжаныя таксама — кубы, шары, піраміды, — ён так цікава расказваў, так мог захапіць апавяданнем, што здаецца — ты не на зямлі, а недзе ў нейкім раі, эдэме, і гэта з табою гаворыць не проста ксёндз Мругас, а нейкі прарок, апостал, нехта адтуль, з нябёсаў... — Рагнеда так захапілася ўспамінамі маленства, што проста не магла спыніцца.

— Цябе нельга было адарваць ад яго, як тую пчалу ад мёду, — пацвердзіла маці, нават усміхнулася неяк прыязна і цёпла.

I тут Янку пацягнула за язык спытаць:

— Гэта ксёндз Мругас падаў вам думку перахрысціць Рагнеду ў каталічку?

Ёсць такія тэмы, што лепш іх не чапаць, хоць табе і цікава. О Божа! Як на яго глянулі маці і дачка, як змяніліся іх твары, сталі чужымі і халоднымі, непрыязнымі і злымі. Яны глядзелі на яго як на круглага дурня, на ёлупня, на апошняга асталопа. Янку хацелася праваліцца праз зямлю, але слова не верабей, паляцела і не зловіш, ні на якія зярняткі яно не вернецца.

— Ты разумнейшага нічога не прыдумаў? — ледзяным тонам спыталася ў яго Рагнеда, ірванулася з-за стала і выскачыла за дзверы.

— Такога я ад вас не чакала, — перайшла на «вы» маці, павольна ўстала з-за стала і пакіравала на кухню.

Янка застаўся адзін за сталом, адзін са сваім недарэчным пытаннем, на якое ніхто не захацеў адказаць, хоць яно было простае, як двойчы два, і ён цяпер на яго адказаў бы і сам, і не трэба было б пытацца ў іх, гнявіць і злаваць, сыпаць соль на раны, якія ўжо даўно зажылі. А мо і не зажылі? Чаму яны, жанчыны, нечакана востра адгукнуліся на такое простае, здавалася б, пытанне? А каб жыў Рагнедзін бацька, ён адказаў бы Янку на такое пытанне? Відаць, адказаў бы спакойна, як мужчына мужчыну, I Янка пачуў бы нешта такое: «Ведаеш, хлопча, жыццё складанае, яно ў некалькі столак, не ў адну. Як у адну — і рвецца часцей, па законе: дзе тонка, там і рвецца. Чаму я згадзіўся перахрысціць яе ў каталічку? Па простай прычыне: яна ў нас здольная дзяўчынка, яна мо нават адораная, таленавітая. У яе вялікае, можа, нават і вельмі, будучае. Для гэтага ў яе ёсць усё, бракуе толькі дробязі: яна не каталічка. А ў нас як? Праваслаўны — ты рускі, католік — ты паляк. Простая, як двойчы два, арыфметыка. Мы падумалі, што без гэтае дробязі яе біяграфія будзе шэранькая, у яе проста не будзе крылаў, яна не ўзляціць. Яна будзе курыцаю, а не арліцаю. Такую думку, дарэчы, нам убіў у галаву ксёндз Мругас, наш часты госць і прыяцель, які апекаваўся Рагнедаю і ўжо тады зразумеў, і нам дапамог зразумець, што гэта не простае, а вельмі адоранае дзіця, што яму многа дадзена. Што яго трэба ў час падтрымаць, даць яму крылы. I мы з жонкай згадзіліся. Хоць тыя крылы далёка яе не занеслі, высока не ўзнялі... Можна сказаць, яе крылы апаліла вайна. Вайна змяніла лёс мільёнаў, што тут казаць? Адны да часу пайшлі на той свет, жывыя цяжка выходзілі на роўную дарогу. Праўда, не ўсе аднолькава: адным было цяжэй, другім лягчэй, тут таксама ў кожнага свой лёс, сваё наканаванне. Рагнедзе не пашэнціла, і нават двойчы. Першы раз — што пайшла ў лесатэхнічны інстытут, па маёй падказцы: ты будзеш лесніком, я буду ў цябе, як на курорце... Тут мая вялікая памылка... Другая памылка ўжо яе, што выйшла замуж — на першым курсе — за свайго выкладчыка, развядзёнца, і нашмат старэйшага за яе, аматара выпіць... Вось гэтыя дзве фатальныя памылкі зламалі яе жыццё. Усе яе таленты прапалі марна. Ёй патрэбен быў філфак, яшчэ лепей — мастацкі інстытут, у яе талент мастака. У яе талент педагога, нават артыста — з яе знешнасцю... А яе абселі дзеці, яна кінула вучобу — і ўсё скончана. Ледзь змагла адолець медыцынскі тэхнікум, пай­шла ў медсёстры. Вось яе вышыня! 3 усімі яе талентамі. Адзінае дасягненне — што яна, можна сказаць, адна выгадавала двух сыноў, паставіла іх на ногі. Іх тут жа ўзялі ў войска, убачылі, узрадаваліся, не забылі... Аднаго і другога за ім: ніякай скідкі, ніякай адтэрміноўкі! Памятаеш у Шаўчэнкі, хоць па-руску: «Недомерки да калеки у богатых дети. А у вдовы один был сын — годен, ровно под аршин». А ў яе забралі двух. А праз год адзін вяртаецца з Поўначы, недзе з Нарыльска, iнвалідам, як з вайны — адмарозіў рукі, аднялі пальцы... Такі вось лёс напаткаў Рагнеду...»