Gore Vidal - Stworzenie Świata

Trudno byłoby znaleźć wygodniejszy i bezpieczniejszy system. W czasie sprawowania mojej poselskiej misji zarobiłem nieco więcej pieniędzy, niż wydałem. Przed kilku laty wprowadziłem podobny system kredytowy w Persji. Ale nie sądzę, żeby mógł się utrzymać. Persowie są równie uczciwi co podejrzliwi; nie jest to odpowiedni zestaw cech dla ludzi interesu.

Podczas mojej rozmowy z kupcem weszła do pokoju stara służąca z dzbanem wody.

– Daruj, panie, muszę odprawić jedną z pięciu ofiar. – Kupiec przeszedł do niszy, w której na półce z pięknie glazurowanych cegieł stały prymitywnie wykonane figurki z gliny. Wylał nieco wody na podłogę, wymamrotał kilka modlitw i oddał dzbanek służącej, która oddaliła się na palcach.

– To była modlitwa do moich przodków. Codziennie musimy odprawiać pięć wielkich ofiar. Pierwsza jest dla ducha świata, brahmana. Recytujemy dlań wedy. Później ofiarowujemy wodę naszym przodkom, a dla bogów lejemy topione masło do świętego ognia. Następnie rozrzucamy ziarno dla zwierząt, ptaków i duchów. Wreszcie, czcimy ludzi ofiarowując gościnę obcemu przybyszowi. Mam dziś okazję – tu skłonił mi się nisko – spełnić jednocześnie dwie ofiary.

Zacytowałem mu podobne aryjskie zalecenie, pochodzące jeszcze sprzed czasów Zoroastra. Następnie mój nowy znajomy zapytał mnie, jak Persowie wychowują młodzież. Interesował go zwłaszcza system nauczania w szkole pałacowej Cyrusa.

– Nasi królowie powinni robić to samo – powiedział. – Ale jesteśmy bardzo opieszali. Przypuszczam, że wiąże się to z upałem, no i tą długą porą deszczową. Nasi wojownicy uczeni są łucznictwa, niektórzy z nich nawet potrafią walczyć, i nic więcej. Jeżeli który nauczy się na pamięć jednej wedy, uważany jest za wykształconego. Myślę jednak, że my kupcy jesteśmy najlepiej wykształceni. Bramini oczywiście znają tysiące wersów wed, lecz rzadko pobierają nauki, które uważamy za istotne, takie jak matematyka, astronomia, etymologia. Fascynuje nas pochodzenie słów. Na północy, w Takszaśili, uczono się perskiego, na długo zanim Dariusz podporządkował sobie kraje nad rzeką Indus. Zawsze interesowały nas słowa, które zarówno łączą nas jak i dzielą. Ja osobiście łożę na utrzymanie w Benaresie szkoły, w której wykłada się sześć odmian metafizyki oraz tajniki kalendarza.

Chociaż wykład o subtelnościach indyjskiego systemu nauczania nieco mnie oszołomił, zgodziłem się na spotkanie z grupą studentów przed opuszczeniem Radźagryhy. Zapewnił mnie kupiec: – Poczują się zaszczyceni i będą pilnie słuchać.

Szkoła zajmowała szereg izb w starym budynku tuż za bazarem specjalizującym się w wyrobach metalowych. Rozpraszający uwagę dźwięk uderzeń młotków w miedź nie wpłynął dodatnio na jakość mojego przemówienia. Ale studenci naprawdę pilnie słuchali. Większość miała dość jasną skórę. Kilku należało do stanu rycerskiego, pozostali pochodzili z rodzin kupieckich. Nie było braminów.

Demokryt pyta, w jaki sposób rozpoznawałem, kto należał do jakiego stanu. Powiem. Kiedy indyjski chłopiec dorasta do określonego wieku, dostępuje obrzędu inicjacji, który oznacza drugie, duchowe narodziny, otrzymuje sznur spleciony z trzech pasm, który będzie nosić do końca życia, przerzucony przez pierś od lewego ramienia po prawą pachę. Sznur wojowników zrobiony jest z konopi, kapłanów z bawełny, kupców z wełny.

Siedziałem na krześle obok nauczyciela. Kupiec był bardzo religijny.

– Jestem uczniem Gautamy – powiedział poważnie, kiedyśmy się witali. – Nazywamy go Buddą, to znaczy Oświeconym.

Studenci byli ciekawi, uprzejmi i nieśmiali. Szczególnie interesowała ich geografia. – Gdzie dokładnie leży Persja? Ile rodzin mieszka w Suzie? – Liczbę ludności określają nie według osób, ale rodzin. W tym czasie w Benaresie mieszkało czterdzieści tysięcy rodzin, czyli miasto miało około dwustu tysięcy mieszkańców, nie licząc cudzoziemców i ludności niearyjskiej.

Mówiłem dość długo o Mądrym Panu. Wydawało się, że słuchają z zaciekawieniem. Pilnowałem się, żeby nie wpaść w apologetyczny ton, tak charakterystyczny dla mojego dziadka. Indusi akceptują wszystkich bogów, toteż bez trudu przyjmują ideę jednego boga. Nie negują też możliwości całkowitego braku stwórcy i tego, że aryjscy bogowie są jakby nadludźmi, którzy któregoś dnia znikną, gdyż skończy się jeden cykl świata, co jest zresztą nieuniknione, i pojawią się znowu, gdy rozpocznie się nowy cykl, co, jak wierzą w Indiach, też jest nieuniknione.

Jasne, że ten brak pewności co do istnienia boga zrodził liczne nowe teorie na temat powstania świata. Z początku nie mogłem się w nich zorientować. Wychowano mnie w wierze, że Mądry Pan jest bogiem wszechobejmującym, i byłem przygotowany do zmiażdżenia w dyskusji każdego, kto sprzeciwiałby się naukom Zoroastra. Ale żaden Indus nigdy nie próbował tego robić. Wszyscy akceptowali Ahura Mazdę jako Mądrego Pana. Akceptowali nawet fakt, że ich własne, uwielbiane bóstwa, takie jak Waruna, Mitra i Rudra, są dla nas demonami.

– Wszystko rozwija się i zmienia – powiedział młody nauczyciel po zakończeniu lekcji. Później bardzo nas prosił, żebyśmy zwiedzili Jeleni Park położony niedaleko miasta. Mój przyjaciel, kupiec, użyczył nam swojego czterokonnego rydwanu, którym przejechaliśmy się wygodnie po Benaresie. Benares, jak większość bardzo starych miast, rozwijał się bez planu, toteż brak tu prostych ulic. Większa jego część przylega do rzeki. Wiele domów ma cztery albo pięć pięter, ale to rudery. Wąskie, kręte uliczki są w dzień i w nocy pełne ludzi, zwierząt, wózków, słoni. Nie ma pięknych świątyń ani interesujących budynków publicznych. Siedziba wicekróla jest po prostu trochę większa od sąsiednich domów. Świątynie są małe, obskurne i śmierdzą topionym masłem.

O ile mogłem się zorientować, w Jelenim Parku nie żyły żadne jelenie. Był to po prostu uroczy, zapuszczony park pełen dziwnych kwiatów i jeszcze dziwniejszych drzew. Prości ludzie mają do niego wolny dostęp, siedzą więc pod drzewami, jedzą, zabawiają się różnymi grami i słuchają opowiadaczy oraz mędrców.

Po czterech miesiącach deszczu zieleń była tam tak intensywna, że oczy zaszły mi łzami. Podejrzewam, że już wtedy były bardzo wrażliwe i zaczynała się ich choroba.

– W tym miejscu siadywał Gautama, kiedy po raz pierwszy przybył do Benaresu. – Młody nauczyciel wskazał drzewo, które wyróżniało się tylko tym, że nikt się do niego nie zbliżał, a wszyscy przyglądali mu się podobnie jak my.

– Kto? – Obawiam się, że zapomniałem imienia, które wymienił zaledwie przed godziną.

– Gautama. Nazywamy go Buddą.

– Ach tak. Twój nauczyciel.

– Nasz nauczyciel. – Mój towarzysz był rzeczowy. – Pod tym figowcem doznał oświecenia. Został Buddą.

Nie słuchałem go uważnie. Nie interesował mnie Siddhartha Gautama arii jego oświecenie. Natomiast zainteresowało mnie, że król Bimbisara jest buddystą, i pamiętam, jak mówiłem sobie w duchu: No tak, jest takim samym buddystą jak Dariusz wyznawcą Zoroastra. Królowie szanują popularne religie.

Kiedy rozstawaliśmy się, powiedziałem młodemu człowiekowi, że wyjeżdżam do Radźagryhy.

– Więc już podążasz śladami Buddy – rzekł młodzieniec z całkowitą powagą. – Gdy skończyła się pora deszczowa, Budda opuścił park i udał się na wschód do Radźagryhy, zupełnie tak jak ty. Tam został przyjęty przez króla Bimbisarę, co i ciebie czeka.

– Ale na tym kończy się podobieństwo pomiędzy nami.

– Albo się zaczyna. Kto wie, kiedy i jak przychodzi oświecenie?