Gore Vidal - Stworzenie Świata

Uczestniczyłem w uroczystościach koronacyjnych Artakserksesa. Choć przywrócono mi łaskawie godność Przyjaciela Króla, nie usiłowałem z tego korzystać. Młodzi władcy nie lubią pozostałości po poprzednim panowaniu, byłem więc gotów usunąć się do mych włości na południe od Halikarnasu. Moja działalność publiczna dobiegła końca. Tak w każdym razie przypuszczałem.

Tuż przed mym wyjazdem z Persepolis wezwał mnie Wielki Król. Przestraszyłem się naturalnie. Kto przeciw mnie naintrygował? Takie pytanie stawia sobie zawsze człowiek, kiedy woźny podnosi urzędową laskę i recytuje:

– Pan wzywa swego niewolnika. Pójdź ze mną.

Artakserkses siedział w pałacu zimowym w małej kancelarii. Nie pamiętam, dlaczego nie zamieszkał w nowym pałacu Kserksesa. Przypuszczam, że jak prawie wszystkie budowle jeszcze go nie wykończono.

W wieku osiemnastu lat Artakserkses był przystojnym, choć wątłym młodzieńcem. Ponieważ dopiero zaczęła mu się sypać broda, jego twarz miała wygląd nieco dziewczęcy. W dzieciństwie przeszedł chorobę, która dotknęła jego lewe ramię i nogę. W rezultacie prawą rękę ma znacznie dłuższą niż lewą. Stąd kiedy mówiąc o tym Wielkim Królu nie chcemy wymieniać jego imienia, nazywamy go Długorękim.

Na prawo od krzesła Wielkiego Króla stał nowy dowódca gwardii, Roksanes, groźna postać, jeden z tych, którzy wyróżnili się w wojnach greckich. Po lewej stronie urodziwy lekarz, Apollonides: cieszył się wielkimi łaskami, ocalił bowiem ostatnio życie Wielkiemu Królowi, wyleczywszy go z długotrwałej gorączki.

Jak zwykle Artakserkses był dla mnie uprzejmy i jak zwykle w jego obecności czułem się speszony, widząc oczy Kserksesa osadzone teraz w całkiem odmiennej twarzy. Jak gdyby mój najdroższy przyjaciel spoglądał na mnie spoza twarzy swego syna.

– Potrzebujemy cię, Przyjacielu Króla. – Głos chłopca brzmiał jeszcze słabo po chorobie.

Wyraziłem gotowość oddania życia dla nowego pana. Artakserkses przystąpił od razu do rzeczy.

– Wdowa po Artabanosie to Greczynka. Dlatego Artabanos dał u siebie schronienie greckiemu banicie. Byłeś bliski mojemu ojcu, Wielkiemu Królowi, i jesteś także w połowie Grekiem, chcę więc, żebyś przetłumaczył mi to, co ten człowiek ma do powiedzenia, a potem wydasz o nim opinię.

Po czym Artakserkses dłonią krótszej, lewej ręki klasnął w dłoń dłuższej ręki, prawej. Cedrowe drzwi rozwarły się i dwaj woźni wprowadzili przed oblicze króla niskiego, krępego mężczyznę. Przez długą chwilę wbrew protokółowi ów człowiek i Wielki Król spoglądali na siebie. Wreszcie powoli mężczyzna przykląkł i równie powoli złożył głęboki ukłon.

– Kim jesteś, Greku? – spytał Artakserkses. Z podłogi dobiegła odpowiedź.

– Jestem Temistokles, syn Neoklesa. Jestem tym ateńskim wodzem, który zniszczył flotę Wielkiego Króla Kserksesa.

Artakserkses spojrzał na mnie. Nieco drżącym głosem przetłumaczyłem te zdumiewające słowa. Lecz ku mojemu zaskoczeniu Artakserkses się uśmiechnął.

– Powiedz mu, żeby wstał. Nie co dzień zdarza nam się przyjmować tak sławnego wroga.

Temistokles podniósł się z klęczek. Gęste siwe włosy zarastały mu czoło, kończąc się o trzy palce nad prostymi, ciemnymi brwiami ocieniającymi czarne, błyszczące, czujne oczy. Najwyraźniej nie lękał się Wielkiego Króla ani nikogo innego. Lecz był taktowny, bystry, przewidujący.

– Dlaczego Artabanos nie przedstawił cię mojemu ojcu?

– Bał się, panie.

– Ale ty się nie boisz? Temistokles potrząsnął głową.

– Nie mam powodu do obaw. Dwa razy dobrze przysłużyłem się twemu ojcu.

– Mój ojciec nie uważał utraty jednej trzeciej swojej floty pod Salaminą za najlepszą przysługę. – Artakserkses wyglądał na rozbawionego.

– Nie, panie. Lecz tuż przed bitwą przesłałem wiadomość Wielkiemu Królowi. Uprzedziłem go, że flota grecka szykuje się do ucieczki i że teraz powinien uderzyć.

– Uderzył. I nic nie wskórał.

– Uderzył, panie, i wygrałby bitwę, gdyby nie zdrada fenickich kapitanów.

Była to jednocześnie prawda i nieprawda. Ma się rozumieć, nie zamierzałem przekraczać swoich skromnych uprawnień tłumacza. Artakserkses wysłuchał uważnie mojego dosłownego przekładu, po czym skinął głową.

– Jaką jeszcze przysługę wyświadczyłeś memu ojcu?

– Przesłałem mu ostrzeżenie, że okręty greckie zamierzają zniszczyć most między Azją a Europą.

– To prawda – rzekł Artakserkses. I tym razem odpowiedź była jednocześnie prawdziwa i nieprawdziwa, a także typowa dla chytrego Greka. Temistokles chcąc, żeby Grecy nie ustępowali i pokonali Persów, skłonił Kserksesa do zaatakowania ich; w ten sposób zmusił Greków do walki o życie – co uczynili. Po czym Fenicjanie zdezerterowali i Grecy wygrali bitwę, a raczej ściśle mówiąc, Persowie ją przegrali. Stanowiło to dla Greków taką samą niespodziankę jak dla Persów. Ostrzeżenie, że most przez Hellespont ma ulec zniszczeniu, okazało się mistrzowskim posunięciem Temistoklesa. Chciał, żeby Kserkses opuścił Europę. Jak powiedział swoim przyjaciołom tu, w Atenach: „Bez względu na sytuację nie zniszczcie mostu. Jeśli nie damy Kserksesowi wrócić do Persji, będziemy mieli w Grecji wolno puszczonego lwa. Odetnijmy odwrót Wielkiemu Królowi, a wyjdzie spod złotego parasola z mieczem w dłoni i najpotężniejszą armią świata za sobą.”

W ten sposób Temistokles potrafił przysłużyć się zarówno Grekom, jak i Persom. Ale ponieważ wdzięczność to rzecz Grekom obca, Temistokles został skazany na wygnanie. Później, kiedy Pauzaniasz próbował zainteresować go planem podboju Grecji, odmówił udziału w zmowie. Można by powiedzieć, że postąpił nie po grecku. A może nie ufał Pauzaniaszowi. Niestety, wieloznaczne listy Temistoklesa do Pauzaniasza ujawniono na rozprawie przeciw temu ostatniemu i Ateńczycy wezwali Temistoklesa do powrotu; chcieli go skazać za zdradę na śmierć. Uciekł więc do Persji do Artabanosa, którego żona była krewną jego matki. Dodam jeszcze, że pochodziła z Halikarnasu.

W związku z wysoce osobliwym prawem, które niedawno wydał Perykles – że nie można być obywatelem Aten, jeśli oboje rodzice nie urodzili się w tym mieście – warto odnotować, że dwaj najwięksi wodzowie ateńscy, Temistokles i Kimon, nie mogliby mieć obywatelstwa ateńskiego. Matki ich obu były cudzoziemkami.

– Opowiedz nam – rzekł Wielki Król – o tym uprzykrzonym Greku, który uprawia piractwo na naszych wodach.

– Piractwo, panie? – Temistokles nie nabrał jeszcze biegłości w interpretowaniu wymijającego stylu naszych Wielkich Królów: udają oni zawsze, że nie wiedzą, jak się kto nazywa i skąd pochodzi. Królowa Atossa do końca życia utrzymywała, że Ateny leżą w Afryce, a ich mieszkańcy to czarne jak węgiel karły.

– Na Eurymedonie. – Artakserkses wymówił tę nazwę z ponurą precyzją. Wielki Król znał tę rzekę. Wszyscy Persowie ją znają. Grecy, którzy chełpią się wspaniałymi zwycięstwami pod Maratonem, Salaminą i Platejami, nie zdają sobie sprawy, że żadna z tych bitew nie miała dla Persów najmniejszego znaczenia. Fakt, że Grecy zdołali obronić się w spalonych miastach Attyki, nie przysporzył im chwały wojennej. Ale zwycięstwo Kimona u ujścia Eurymedonu do głębi wstrząsnęło Persją. Właściwie często przychodziło mi na myśl, że walne zwycięstwo odniesione przez Kimona na ziemi perskiej stało się początkiem końca Kserksesa. Od tego momentu zarysowała się zbieżność polityki haremu z polityką armii i los Wielkiego Króla został przesądzony.