Gore Vidal: Stworzenie Świata

Następnie spiskowcy udali się do osiemnastoletniego Artakserksesa i powiedzieli mu, że jego brat Dariusz ponosi odpowiedzialność za śmierć ich ojca. Jeśli Artakserkses przystanie na egzekucję brata, uczynią go Wielkim Królem. Mam powody przypuszczać, że Artakserkses już wówczas dokładnie wiedział, co i jak się stało. Lecz Artabanos miał pod sobą gwardię pałacową i Artakserkses był bezsilny. Postąpił tak, jak mu kazano. Nazajutrz, kiedy Dariusz przybył do Suzy, Artabanos go uwięził. Uznany przez strażników prawa za królobójcę został stracony.

Nie mam pojęcia, jaką właściwie rolę odegrała królowa w egzekucji swego najstarszego syna. Chociaż zgodziła się na zamordowanie Kserksesa, nie wierzę, by miała cokolwiek wspólnego ze śmiercią Dariusza. Sądzę, że wydarzenia spowodowane przez nią, wymknęły się spod jej wpływu. Wiem, że kiedy przez swoich szpiegów dowiedziała się o planach Artabanosa, który chciał usunąć Artakserksesa, żeby zagarnąć tron Wielkiego Króla, wezwała Megabazosa i zawarła z nim tajne przymierze. Jako wódz armii Megabazos był potężniejszy nawet niż dowódca gwardii Artabanos. I choć przystał na zabicie Kserksesa, pozostał wierny dynastii.

Z połową korpusu armii Megabazos zgniótł gwardię pałacową, Artabanos zginął, Aspamitresa pojmano. Marszałek dworu liczył na to, że jako kochanek królowej ujdzie z życiem. Lecz próbował obalić Achemenidów, i Amestris nie posiadała się z gniewu. To ona właśnie wydała rozkaz, żeby umieścić Aspamitresa w tak zwanej „łodzi”, czymś w rodzaju drewnianej trumny, która pokrywa tułów, podczas gdy kończyny i głowa wydane są na pastwę słońca i wiatru, robaków i gadów. Ze wszystkich sposobów umierania śmierć w „łodzi” uważana jest za sposób najpowolniejszy i najbardziej okrutny – prócz oczywiście umierania ze starości.

Ja, Demokryt, syn Atenokritosa, pragnę w tym miejscu wpisać w opowieść mojego ciotecznego wuja, Cyrusa Spitamy, rozmowę, którą odbyłem z nim w godzinę mniej więcej po tym, jak podyktował mi historię śmierci Kserksesa. Jako dobry wyznawca Zoroastra myślał, że udzielił odpowiedzi na wszystkie zasadnicze pytania. Był jednak zbyt inteligentny, by nie zważać na przeciwne argumenty. Chociaż nie wątpię, że wolałby, abym nie przytaczał jego ówczesnych słów, winny jestem, moim zdaniem, nie tylko jego pamięci, lecz także naszym wspólnym dociekaniom relację z tego, co powiedział.

Poszliśmy na przechadzkę po agorze. Była pełnia lata i wielki upał. Niebo wyglądało jak zrobione z metalu posiniałego od gorąca i miasto z białej jak kości gliny sprawiało wrażenie opustoszałego. Ateńczycy obiadowali w domu lub chronili się przed skwarem w gimnazjonach. O tej porze dnia mój wujek najbardziej lubił spacerować po mieście. – Nie ma Ateńczyków! – powtarzał. – Nie ma hałasu. Nikt nie wrzeszczy. – Dzięki sposobowi, w jaki się ubierał, nigdy się nie pocił.

W wiele lat później podczas swojej podróży do Persji ubierałem się jak Persowie; i odkryłem, że w lekkich szatach, które nie dotykają ciała, człowiekowi jest chłodno w najskwarniejsze dni.

Pod portykiem Odeonu Cyrus postanowił usiąść w cieniu. Zawsze dokładnie wiedział, gdzie się znajduje, czy to na agorze, czy gdziekolwiek, gdzie choć raz go zaprowadzono. Rozsiedliśmy się wygodnie na stopniach Odeonu. Naprzeciw nas wznosił się Likabet, wyglądający jeszcze dziwniej niż zwykle, jak wyszczerbiona skała, którą zrzucił tu jeden ze starożytnych tytanów. Racjonalni Ateńczycy żywią irracjonalną niechęć do tej góry. Jakoby dlatego, że gnieżdżą się tam wilki. Ale moim zdaniem nie lubią jej, bo nie pasuje do krajobrazu.

– Od powrotu z Chin wiedziałem, że to się krwawo skończy. Dlatego odsunąłem się od dworu. Nie potrafiłem jednak odsunąć się od Kserksesa. Był dla mnie więcej niż bratem, bliźniakiem, moim drugim ja. Od jego śmierci jestem tylko połową tego, czym byłem.

– Podczas gdy on… czym jest?

– Wielki Król przebył most Czinwat. – Cyrus nie powiedział nic więcej, zresztą trudno coś więcej powiedzieć.

– Załóżmy – rzekłem – że nie ma mostu Czinwat ani Mądrego Pana…

– Jakże ja mogę coś takiego zakładać? – Jednakże starzec zbyt wiele czasu poświęcał na tego rodzaju rozmyślania, by nie interesowała go moja odpowiedź.

– Zoroaster głosi, że był czas, kiedy Mądry Pan nie istniał. Czy więc nie jest możliwe, że po śmierci idziemy właśnie tam, gdziekolwiek to jest, skąd przybył Mądry Pan?

Cyrus pogwizdywał osobliwą melodyjkę, która musi mieć jakieś znaczenie religijne, gwizdał ją bowiem zawsze, kiedy napotykał lukę lub sprzeczność w naukach Zoroastra. Nawiasem mówiąc, miał prawie wszystkie zęby i żadnych trudności z jedzeniem.

– Na to pytanie – odezwał się w końcu – nie ma odpowiedzi.

– Może wobec tego ludzie Wschodu słusznie uważają, że nie ma odpowiedzi na pytanie dotyczące stworzenia świata? – W istocie teraz już znam tę odpowiedź, ale w owym czasie byłem jeszcze ciemny. Wyruszałem dopiero na poszukiwania, do których smutnego końca Cyrus już dotarł. Smutnego, ponieważ to najważniejsze ze wszystkich pytań pozostało – dla niego – bez odpowiedzi.

Starzec siedział przez chwilę z zamkniętymi oczami i gwizdał; palcami bladej dłoni mocno skręcał kosmyk brody, co zawsze świadczyło że jest głęboko pogrążony w myślach.

– Mylą się – rzekł wreszcie. – Wszystko, czego jesteśmy świadomi, gdzieś się zaczyna i gdzieś się kończy. Jak linia nakreślona w piasku. Jak… kawałek sznura. Jak życie ludzkie. Ci na wschodzie usiłują połączyć końce linii. Zrobić koło. Bez początku. Bez końca. Ale zapytaj ich, kto nakreślił koło. Nie mają odpowiedzi. Wzruszają ramionami. Mówią: Ono istnieje. Myślą, że krążą w kółko. l że zawsze będą krążyli. Bez kresu! Bez nadziei! – Ostatnie słowo wykrzyknął; wstrząsnął nim dreszcz na samą myśl o bezkresnym trwaniu. – My widzimy ściśle określony początek. Ściśle określony koniec. Widzimy i dobro, i zło jako dwie nieodzowne, przeciwne sobie zasady. Dobro jest nagradzane po śmierci, zło zaś karane. Jedność może zostać osiągnięta dopiero na końcu końców.

– Który jest początkiem… czego?

– Doskonałości. Boskości. Stanu, jakiego nie znamy.

– Ale w tej koncepcji jest skaza. Zoroaster nie wie, dla jakiego celu stworzony został Mądry Pan.

– Niemniej został stworzony. Jest. Będzie. Jednakże… – Starzec szeroko otworzył ślepe oczy. – Czegoś tu brak. Czego nie znalazłem nigdzie na tej ziemi w ciągu długich lat mojego życia. – W ten sposób Cyrus sam przyznał, że jego poszukiwania skończyły się niepowodzeniem. Lecz tak szczegółowo opisując swoją porażkę, pomógł mi zrozumieć to, czego sam pojąć nie zdołał – umożliwił mi zrozumienie natury wszechświata.

Nie wiem dokładnie, do jakiego stopnia starzec wierzył w prymitywną teologię swego dziadka. Bóg, który stworzyłby świat po to, by go dręczyć, musiałby, jak z tego wynika, być absolutnie zły. Innymi słowy, Mądry Pan wcale nie stworzył Areimaniosa. Mądry Pan jest Areimaniosem. To jasne, jeśli wyciągnąć ostateczne wnioski z logiki, tak to nazwijmy, przekazu Zoroastra.

Na dobro Cyrusa Spitamy trzeba przypisać, że był głęboko przejęty tym, co usłyszał na Wschodzie. Chociaż nadal występował jako zwolennik dualizmu, zdarzało mu się, w chwilach zwątpienia, zachowywać tak, jakby myślał, że ostatecznie krąg może jest lepszym symbolem naszej kondycji niż prosta linia, która ma początek i koniec.

W gruncie rzeczy nie ma ani prostej linii, ani kręgu. Lecz, by zrozumieć naturę rzeczy, człowiek musi przekroczyć granice obecnej dziecięcej fazy ludzkiej egzystencji. Trzeba porzucić bogów i demony wraz z wyobrażeniami dobra i zła, które mają może znaczenie w codziennym życiu, ale nie znaczą nic dla materialnej jedności cząstek materii, która jest tworzywem wszystkich rzeczy i czyni z nich jedność. Materia jest wszystkim. Wszystko jest materią.