Gore Vidal - Stworzenie Świata

– Musimy próbować. – Fan Cz’y uśmiechnął się. – Ty musisz spróbować. Powiedz mu, że powinien przyjąć barona K’anga. Powiedz mu, że otrzyma propozycję objęcia wysokiego urzędu. A jeśli się nie zgodzi przyjąć barona…

– Jeśli się nie zgodzi, baron K’ang zburzy zamek, zresztą i tak to zrobi. – Byłem rzeczowy.

– Tak – rzekł Żan C’iu. – Zresztą martwię się nie o zamek, ale o schyłek życia Konfucjusza. Przez wiele lat nasza działalność zmierzała do jednego celu: żeby oddać rządy boskiemu mędrcowi, który zaprowadzi ład.

– A dzisiaj usiłujesz mnie przekonać, że może dojść do władzy, tylko jeżeli pozwoli baronowi złamać prawo. – Mówiłem ostro.

Żan C’iu natychmiast przeszedł do ataku.

– Słusznie czy niesłusznie, baron sądzi, że Konfucjusz nawiązując kontakt ze zdradzieckim strażnikiem Pi zmierzał do obalenia rodziny Ci. Słusznie czy niesłusznie, baron sądzi, że Konfucjusz podżegał do ostatniej wojny. Słusznie czy niesłusznie, baron sądzi, że być może pewnego dnia Konfucjusz spróbuje wykorzystać swój autorytet w całym Królestwie Środka, by ogłosić się Synem Nieba.

– Jeśli cokolwiek z tego jest prawdą, wasz boski mędrzec jest zdrajcą. – Pamiętałem o zachowaniu na twarzy dworskiego uśmiechu.

– Tak. – Żan C’iu nie uśmiechnął się. – Na szczęście wygraliśmy wojnę i nasz dawny wróg, książę C’i, nie żyje.

Pojąłem teraz w pełni rozmiary spisku.

– Baron K’ang – miałem na końcu języka słowa „zamordował księcia”, lecz wolałem być ostrożny – zdołał dzięki temu ocalić państwo – zakończyłem sztywno.

Fan Cz’y przytaknął.

– Pozostaje więc tylko wyplenić buntowników w Czuanjou. Potem będziemy mogli spać spokojnie. Ponieważ buntownicy w Czuanjou są ostatnią ostoją wrogów barona, tylko ich twierdza stoi między nami a powszechnym pokojem.

– Ale najpierw Mistrz musi wyrazić zgodę na jej zburzenie. Żan C’iu potrząsnął głową.

– Czy się zgodzi, czy nie, mury Czuanjou zostaną zwalone. Lecz jeśliby szczerze na to przystał, spełniłyby się nadzieje dziesięciu tysięcy mądrych ludzi. Konfucjusz otrzyma propozycję objęcia rządów w państwie. Zawsze mówił: „O, gdybyż się znalazł władca, który by mi powierzył rządy! W ciągu dwunastu miesięcy doprowadziłbym kraj do godziwego stanu, a po trzech latach do stanu rozkwitu.” * Chcę, żeby miał te swoje trzy lata, nim będzie za późno. Wszyscy chcemy.

Nigdy nie potrafiłem zrozumieć Żan C’iu. Wierzę, że był szczerze oddany Mistrzowi; dowiódł zresztą swej lojalności, kiedy przed laty poszedł z Konfucjuszem na wygnanie. A przecież równie lojalny był wobec barona K’anga. Marzył o przerzuceniu pomostu między… no cóż, między Niebem a ziemią. I za pomoc w zbudowaniu owego pomostu miałem zostać odesłany do domu. Do takiego porozumienia doszliśmy w pałacu Ci owego posępnego wieczoru, kiedy Konfucjusz obwiniał Niebo o śmierć Jen Hueja.

Podczas gdy Fan Cz’y odprowadzał mnie do sieni pałacu Ci, powiedziałem mu, jak chłodno Konfucjusz odniósł się do ojca Jen Hueja. Dlaczego odmawiał swemu uczniowi wspaniałego pogrzebu? Czy Konfucjusz nie mógłby zerwać z utartym zwyczajem i pójść pieszo, zamiast jechać wozem?

– Obawiam się, że nie zdołałeś zrozumieć tego najmądrzejszego człowieka, jaki kiedykolwiek żył na świecie.

– Jakże mógłbym, skoro sam nie jestem wcale mądry? – Wyraziłem wątpliwość z typową chińską pokorą.

– Dla Konfucjusza ważne jest wyłącznie życie moralne. Znaczy to, że kiedy zachodzi konflikt między osobistym pragnieniem lub interesem a słusznym postępkiem, nie należy uwzględniać owych pragnień i interesów. Jako człowiek Konfucjusz chce uczcić Jen Hueja. Lecz jako rzecznik słusznego postępowania nie może odstąpić od głoszonych zasad.

– A więc skromny Jen Huej będzie miał skromny pogrzeb?

– Tak. Każdy człowiek ma pewne obowiązki wobec władcy, rodziców, przyjaciół, ludzkości. Czasem te obowiązki są przeciwstawne. Naturalnie, obowiązek wobec monarchy ma pierwszeństwo przed obowiązkiem wobec przyjaciela. Trafiają się oczywiście różne niejasności. Dla Konfucjusza naszym prawowitym władcą jest książę Aj. Dla nas baron K’ang. W pewnym sensie rację ma Konfucjusz. W innym sensie racja jest po naszej stronie. Ale on nie ustąpi i my nie możemy ustąpić. Bardzo to smutne…

– Kto ostatecznie określa, co jest słuszne? – Stałem przy bramie pałacu.

– Niebo, gościu honorowy.

– Co to jest Niebo, Fan Cz’y, zastępco ochmistrza? Mój przyjaciel uśmiechnął się.

– Niebo to właśnie to, co jest słuszne. – Roześmieliśmy się obaj.

Myślę, że konfucjaniści ściśle rzecz biorąc, są ateistami. Nie wierzą w życie pośmiertne ani w sąd ostateczny. Nie obchodzi ich, jak świat został stworzony ani w jakim celu. Postępują tak, jakby nie istniało nic poza życiem doczesnym i jakby ważne było tylko godziwie je przeżyć. Dla nich Niebo to po prostu słowo określające właściwe postępowanie. Ponieważ w prostym ludzie Niebo – pojęcie tak stare jak ród ludzki – budzi wszelakiego rodzaju irracjonalne uczucia, Konfucjusz z właściwą sobie mądrością właśnie pojęciem Nieba posłużył się, żeby swoim wskazaniom w sprawie wzajemnych stosunków ludzkich nadać magiczny autorytet. Chcąc też uzyskać wpływ na wykształconych potomków zarówno Czou jak Szangów, postarał się zostać najwybitniejszym uczonym w Królestwie Środka. W rezultacie nie ma starodawnego tekstu, którego nie potrafiłby wykorzystać. Choć żywiłem głęboką niechęć do ateizmu i choć często drażniły mnie krytyczne poglądy Konfucjusza, nigdy nie spotkałem człowieka z tak jasną koncepcją postępowania w sprawach publicznych i prywatnych. Nawet Demokryta zainteresowały jego wypowiedzi, na pewno nie całkiem dokładnie przeze mnie zapamiętane.

Jeśli ktoś chce odrzucić stwórcę wszechrzeczy, dobrze jest zastąpić go jasną definicją tego, co jest dobrem na skalę człowieka.

Starałem się usilnie doprowadzić do spotkania między urażonym mędrcem i zdenerwowanym dyktatorem. Z początku robiłem niewielkie postępy. Po pierwsze, Konfucjusz nosił jeszcze żałobę po synu i po Jen Hueju; po drugie, pogarszał się jego stan zdrowia. Nie zaprzestał mimo to nauczania. Zaczął też przemyśliwać o napisaniu historii księstwa Lu.

– Myślę, że warto by pokazać – powiedział mi – dlaczego od dziesięciu pokoleń książęta są bezsilni.

Spytałem, jakie widzi główne przyczyny upadku władzy książęcej i kariery dziedzicznych ministrów.

– Zaczęło się to, kiedy dawni książęta zlecili szlachcie pobór podatków. – Konfucjusz był zawsze konkretny w swoich analizach. – Z czasem arystokraci zaczęli zachowywać podatki dla siebie, a jak wie każdy, kto sprawuje nadzór nad skarbem, ten sprawuje nadzór nad państwem. Faktem jest, że żadna dynastia nie trwa dłużej niż dziesięć pokoleń. I jest też faktem, że gdy władza przechodzi do baronów – na twarzy starca pojawił się króliczy uśmieszek – rzadko potrafią utrzymać rządy dłużej niż przez pięć pokoleń. Odnoszę wrażenie, że rodziny Ci, Meng i Szu, sprawujące władzę od pięciu pokoleń, nie są już dziś tym, czym były.

Nie śmiałem naciskać na Konfucjusza. Usiłowałem natomiast zjednać Cy-lu argumentując, że tylko on jeden otwarcie mówi Mistrzowi, co myśli.

– Ostatecznie – oświadczył mi – gdybym go nie powstrzymał, przyłączyłby się do strażnika Pi. Naprawdę uwierzył obietnicom tego łajdaka, że przywróci „Czou na wschodzie”. Ostrzegłem Konfucjusza, że byłby głupcem, gdyby wdał się w konszachty ze strażnikiem. Jeśli doczekamy się „Czou na wschodzie”, to nastąpi to zgodnie z naturalnym porządkiem rzeczy; i dlatego Mistrz wyjaśnił wszem i wobec, że jest to nie tylko pożądane, lecz możliwe.