Gore Vidal - Stworzenie Świata

– W przyszłym roku ja będę dowodził – oznajmił, kiedy wyjeżdżaliśmy konno z Halikarnasu. Zapach fermentujących gron winnych wisiał w powietrzu, na ziemi leżały całe stosy rozkładających się czarnych oliwek.

– Mieli swoją szansę – tryumfował – i przegapili ją! Powinienem był wiedzieć. Przed wielu laty Sybilla z Delos przepowiedziała mi, że umrę jako pan całej Grecji. – Zwrócił do mnie rozpromienioną twarz. – Możesz mi towarzyszyć. Uczynię cię zarządcą Aten… Nie, to nie wystarczy. Nie zechcesz zarządzać kupą gruzu. Oddam ci Sycylię.

– Wolę Indie.

Jak się okazało, żadne z naszych marzeń nie miało się spełnić.

Dariusz był wściekły na Datisa. Młodego Artafernesa nie potępiał przez lojalność wobec jego ojca. Po prostu skreślił go z listy czynnych dowódców – ku radości Kserksesa. Lecz kiedy następca tronu spytał, czy mógłby poprowadzić następną wyprawę przeciw Atenom, Wielki Król odparł, że nie ma na to dość pieniędzy.

Musi mieć czas, żeby napełnić skarbiec, zbudować nową flotę, wyćwiczyć więcej wojska.

Ostatnie lata życia Dariusza upłynęły zaskakująco spokojnie. Pogodził się z faktem, że nigdy już nie stanie na czele armii. Doszedł także do wniosku, niesłusznie, że nie ma dowódców, których umiejętnościom mógłby zaufać. Choć Mardonios był nadal jego faworytem, Wielki Król lubił traktować ambitnego siostrzeńca jak człowieka w swoim wieku i tak samo zniedołężniałego.

– Co z nas za para! – powtarzał w ogrodach Ekbatany, kiedy spacerował powoli pod górę i w dół, trzymając się kurczowo ramienia Mardoniosa. – Dwaj starzy wojownicy, którzy mieli swój okres chwały. Popatrz na tę twoją nogę! Odciąłbym ją, gdyby była moja. Drewniana noga to nic złego, kiedy czas walki minął. A dla nas już minął. Jakież to smutne!

Dariusza bawiło dręczenie Mardoniosa. Nie pojmuję, dlaczego. Lubił przecież siostrzeńca bardziej niż kogokolwiek z mego pokolenia. Być może, skoro uświadomił sobie, że sam już nigdy nie wyjdzie w pole, chciał, aby i Mardonios poczuł się równie zbędny i rozżalony. Tak, w oczach starego Dariusza widniał żal, kiedy przyglądał się ćwiczeniom młodych dowódców.

Mardoniosa bynajmniej nie cieszyło, że przestał się liczyć jako czynny dowódca. Pewnego razu w ogrodach Ekbatany widziałem, jak wykonuje jakiś upiorny taniec, by pokazać Dariuszowi, że noga całkowicie mu się zagoiła. W istocie Mardonios nigdy już nie miał chodzić normalnie. Nieźle natomiast jeździł konno i nie miał żadnych kłopotów z wozem wojennym, do którego przywiązywał się rzemieniem, żeby nie opierać się na chorej nodze.

Podczas ostatnich lat życia Dariusza na dworze panowało ożywienie, niebezpieczna aura spisków i walki ze spiskami. Nie powiem, żebym te właśnie aspekty owego okresu wspominał z przyjemnością. Po pierwsze, nie miałem nic do roboty. Pochwalony za to, co zdziałałem jako Oko Króla, zostałem zwolniony z obowiązków i nie otrzymałem nowego stanowiska. Wcale jednak nie wypadłem z łask. Byłem nadal zięciem Dariusza. Nosiłem nadal tytuł Przyjaciela Króla. To, co się stało, często zdarza się na dworze. Władca już mnie nie potrzebował. Myślę także, że ilekroć Dariusz widział mnie w swoim otoczeniu, przypominał sobie owe krowy, o których niegdyś marzył, a których nigdy nie będzie pasł. Nikt nie lubi, kiedy mu przywodzić na pamięć to wszystko, czego n i e dokonał w życiu.

Dla dworu było oczywiste, że epoka Dariusza dobiega końca. Prawdę mówiąc, teoretycznie zdawaliśmy sobie sprawę, że nie może on już żyć długo, w praktyce jednak nikt z nas nie umiał sobie wyobrazić świata bez niego. Przez całe nasze życie Dariusz był Wielkim Królem. Nie znaliśmy innego. Nawet Kserkses nie widział naprawdę siebie na miejscu Dariusza, a Kserksesowi z całą pewnością nie brakowało wiary we własne dostojeństwo.

Atossa nadal rządziła haremem. Robiła, co mogła, dla poparcia wschodniej polityki i poniosła porażkę. Ale też żaden awanturniczy projekt nie miał szans na spodobanie się Dariuszowi w tych ostatnich latach. Spędzał czas przeważnie w ścisłym gronie doradców. Codziennie bywali u niego dowódca gwardii Aspatines i skarbnik Baradkama. Dariusz porządkował swoje sprawy.

Nagła śmierć Gobryasa oczyściła atmosferę. Już po paru tygodniach dawny następca tronu Artabazanes usunął się z dworu i przeniósł do Sydonu. Nigdy nie wrócił do Suzy. Atossa żyła dość długo, aby stać się świadkiem całkowitej klęski stronnictwa Gobryasa.

Chociaż Grecy byli obecnie mniej na widoku niż zwykle, Demaratos został powiernikiem Dariusza. Niewątpliwie czary Lais okazały się bardziej niż kiedykolwiek skuteczne. Na pewno dzięki jej wpływowi dbał o wiele bardziej o czystość niż dawniej i nie śmierdział jak lis w klatce. Inni Grecy albo już nie żyli, albo wypadli z łask.

Kserkses ciągle jeszcze budował pałace. Nie miał nic innego do roboty, prócz potajemnych spotkań z mężczyznami i eunuchami, których usług będzie potrzebował po śmierci Dariusza. W tym właśnie mniej więcej czasie Kserkses związał się z Artabanosem, młodym perskim dowódcą, którego łączyło dalekie pokrewieństwo z klanem Otanesa. Artabanos był ubogi i ambitny. We właściwym czasie Kserkses miał mu oddać dowództwo swojej straży przybocznej, a z drugiej izby kancelarii przejął jako marszałka dworu Aspamitresa, eunucha o niezwykłym uroku.

Kserkses i Mardonios byli znowu bliscy sobie jak… Miałem powiedzieć jak bracia, lecz w rodzinie królewskiej skutkiem pokrewieństwa częściej bywa rozlew krwi niż lojalność. W każdym razie znowu przyjaźnili się i zakładano, że Mardonios będzie naczelnym wodzem armii Kserksesa. Tak więc nader przebiegle i starannie Kserkses dobierał sobie ludzi, którzy mieli przyczynić się do jego zguby. Nawet teraz nie mogę powiedzieć, że któraś z owych nominacji była błędna sama w sobie. W końcu człowiek ma albo szczęście, albo pecha. Mój przyjaciel miał pecha. I już wtedy on o tym wiedział, a ja nie.

W ciągu ostatniego roku życia Dariusza kilkakrotnie spotykałem się z Egibimi w sprawie wysłania prywatnej karawany do Indii. Ale za każdym razem coś krzyżowało nasze plany. W tym samym mniej więcej czasie otrzymałem wiadomość od Karaki. Wyprawił drugi konwój z żelazem z Magadhy do Persji. Na nieszczęście gdzieś między Takszaśilą a Baktrą karawana zaginęła. Być może zagarnęli ją Scytowie: Zanim opuściłem Indie, opracowaliśmy sobie z Karaką prywatny szyfr. Dzięki temu z listu, który wyglądał jak rzeczowe sprawozdanie handlowe, mogłem dowiedzieć się, że Kosala już nie istnieje, że Wirudhaka nie żyje, że Adźataśatru jest panem doliny Gangesu. Ponieważ książę Dźeta był w łaskach u Adźataśatru, moja żona i nasi dwaj synowie – drugie dziecko też okazało się chłopcem – są bezpieczni. Poza tym nic nie wiedziałem. Tęskniłem za Ambaliką, zwłaszcza w tych rzadkich momentach, które spędzałem z Parmys.

W pięć lat po wyjeździe przesłał mi wiadomość Fan Cz’y. Jeszcze nie dotarł do Chin. Ale twierdził, że karawana postępuje naprzód. Odkrył nową drogę i był pełen nadziei w kwestii otwarcia szlaku jedwabnego z Chin do Persji. Przeczytałem ten list Kserksesowi, który zainteresował się nim na tyle, by przesłać kopię Wielkiemu Królowi. W miesiąc później otrzymałem oficjalne potwierdzenie od radcy do spraw Wschodu, po czym zapadło milczenie.

Mardonios w pewnym sensie był odpowiedzialny za śmierć Dariusza. Odzyskawszy zdrowie stał się znowu ośrodkiem resztek stronnictwa greckiego na dworze. O jego względy zabiegał zwłaszcza Demaratos. Nawiasem mówiąc, zabroniłem Lais przyjmować w moim domu Greków. Przestrzegała tego, kiedy przebywałem na miejscu. Lecz gdy tylko wyjeżdżałem z Suzy, wszyscy greccy pieczeniarze zbiegali się do mojego domu i nie miałem na to żadnej rady; chyba, żebym wypędził Lais – z pewnością niewłaściwy sposób postępowania z tracką czarownicą.