Manuela Gretkowska: My Zdies’ Emigranty

Roześmiani Włosi wysiedli ze swego wycieczkowego autobusu, rozbujali go i przewrócili krzycząc: Viva Italia! Byli tak kompletnie pijani, że uśmiechali się błogo do biegnących ku nim chłopców z CRS-u.

Wycofaliśmy się na imprezę.

Ora et labora, labora, labora. Po feriach trudno wrócić do książek. Próbuję zrobić trochę notatek w bibliotece, ale co chwilę schodzę na dół napić się herbaty i pogadać. W południe zrezygnowałam z jakiejkolwiek pracy, postanowiłam zjeść obiad w Mac Donaldzie. Niosąc tacę z jedzeniem pośliznęłam się i rozsypałam, rozlałam całe drugie danie. Na dodatek lody były w czymś, co roztrzaskało się na kawałki. Podbiegł do mnie natychmiast pan z obsługi i skierował do kasy. Miałam przy sobie tylko pięć franków. Panienka w kasie nie zażądała ode mnie żadnych pieniędzy za szkody, wręcz przeciwnie, nałożyła na moją tacę to samo co zamówiłam poprzednio i jeszcze przeprosiła za śliską podłogę, na której tak łatwo stracić równowagę. Lenistwo jest grzechem, a grzeszyć najprzyjemniej w towarzystwie, zadzwoniłam więc do Cezarego namawiając go na kino. Kupiliśmy białe bordeaux i popijaliśmy je oglądając „Moje noce są piękniejsze od waszych dni” Żuławskiego. Historia trzydziestoletniego informatyka-arystokraty dowiadującego się, że jego mózg zżerany jest przez nowotwór, taki mniej więcej pomysł, a potem już tylko Żuławski: cudowne obrazy, szaleństwo, traktaty metafizyczne i wszystko na koniec utopione w kołyszącym się uspokajająco oceanie.

„Diabeł” Żuławskiego jest najlepszym polskim filmem. Arcydziełem geniuszu ludzkiego i nieludzkiego, nie na gusty wychowanych na filmach moralnego niepokoju. Diabeł? Film symboliczny? Pokazać wnętrze wieżowca i fiata 126 p plus rozterki szlachetnego Maliniaka co nie chce wziąć łapówki – to jest zrozumiałe, ale pokazać wnętrze duszy, nie sumienia a duszy, tego pokazać się nie da, bo tego nie ma. Maliniak jest, duszy Maliniaka nie ma. Nie mam nic przeciwko filmom moralnego niepokoju, mam jedynie żal do filmów, które nigdy nie powstały, bo były zbyt piękne by być zrozumiałe. „Diabeł” to film metafizyczny, historyczny, współczesny (marzec 1968). Zdarzenia sprzed dwóch wieków i sprzed kilku lat łączy w nim ten sam polski nastrój – wyczerpania sił w obłędzie niemożności i usprawiedliwień ewidentnej zdrady przez rację stanu.

Skąd diabeł, skoro wszyscy stracili wolność i nie ma już kogo kusić. Główny bohater przesiedział początek pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w więzieniu, nie miał więc okazji zmienić jak inni poglądów i poddać swego punktu widzenia łagodnej ewolucji oślepiającej rozsądek. Żyjąc tak jakby Polska jeszcze istniała, zachowuje się jak osoba wolna, co w rzeczywistości wygląda na szaleństwo.

Do ostatniego człowieka mającego wolną wolę przystępuje diabeł i kusi. Kusi nawróceniem na odmienioną rzeczywistość. Mówiono, że „Diabeł” epatuje okrucieństwem. Przyzwyczajeni do dosłowności komiksów zapominają, iż w dziele sztuki krew bywa alegorią. Oglądając ten film z 1972 roku wydawało się jasne, że Żuławski wyjedzie z Polski – „cierpiałem za wielu”, myślałem za wielu i nic tu po mnie.

Lenistwo ukarane. Dzisiaj w bibliotece ucieszona Alicja podała mi książkę specjalnie dla mnie odłożoną: „Maria-Magdalena i jej tajemnica” Jacquesa Bonneta. Przeglądam, przeglądam i już wiem, że cała moja praca na darmo. Książka Bonneta wydana była w 88; gdybym przyjechała do Francji rok wcześniej, rok wcześniej zaledwie. Teraz mój dyplom uznany będzie za plagiat. Powlokłam się do domu w nastroju dekadenckim – nic więcej nie zrobię, stracone pół roku pracy. Cezary próbował mnie pocieszać:

– Czy to co piszesz jest identyczne z tekstem Bonneta?

– Tak, i on napisał więcej niż ja o wieży i o 77.

– Ale nie ma na pewno nic o Helenie, Szymonie Magu, nie ma wytłumaczenia związku między prostytutką a świętą, nie ma o Betanii.

– Nie ma, ale on też wpadł na trop Sophii i rozwinął genialnie komentarz do Pieśni nad Pieśniami – lamentowałam – nic więcej nie napiszę, za późno żeby zmienić temat, połowa roku.

– No to jak nie chcesz pisać, to marsz do roboty. Zapomniałaś już jak zmywałaś podłogi i pracowałaś nocą w uroczej fabryce konserw? – znęcał się nade mną Cezary.

– Dość mam szorowania podłóg w czyimś domu, nie nadaję się.

– A to niby czemu?

– Bo jestem za wątła, to mię nudzi i przez ten czas zrobiłabym wiele innych pożytecznych rzeczy. Nie jestem stworzona do ciężkiej pracy. W bibliotece owszem, ale nie przy taśmie czy balii.

– Pycha w tobie iście książęca – skomentował moją obronę Cezary.

– Czemu książęca? – zainteresowałam się przypominając sobie genealogię bliższych i dalszych krewnych.

– Zapomniałaś kto jest księciem tego świata? Dość mazgajenia się. Bonnet napisał kilka książek, a ty jesteś studentką i mniej od ciebie wymagają. Poza tym on nie dal żadnej ikonografii. Musisz teraz zrobić dwie rzeczy: połączyć w jakiś sposób swe rozważania ze średniowieczem, już to zrobiłaś dając cytaty z Rąbana Maura, i wykorzystać pracę Bonneta.

– Nie mogę pisać plagiatu – zwątpiłam w wartość rad mego męża.

– Nie namawiam cię do spisywania z jego książki. Pomyśl, on dał cały rozdział o Pistis Sophii i Pieśni nad Pieśniami, a więc zwalnia cię to od tych dwóch rzeczy. Powołujesz się w bibliografii na Bonneta, że on już udowodnił pewne związki, i idziesz dalej.

Powiedziane nie znaczy zrobione, ale spróbuję.

Noszę wszędzie ze sobą książkę Bonneta i sprawdzam: napisał to czy nie, znalazł tę analogię czy nie.

Zaczęłam pisać o Artemis. Bonnet też oczywiście ma taki rozdział. Powołuje się w nim na orzeczenie pierwszego synodu w Efezie, według którego: „Po zmartwychwstaniu Chrystusa Jan apostoł i święta Dziewica Maria przybyli do Efezu a wraz z nimi Maria-Magdalena”. Cytuje także Strabona opisującego jak mieszkańcy Phocei uciekając przed inwazją barbarzyńców zawinęli swym statkiem do Efezu. W mieście tym była jedna z najsłynniejszych świątyń Artemis. Kapłanki bogini przyłączyły się do uciekinierów i po długiej podróży dotarły razem z nimi w okolice delty Rodanu, gdzie założyły sanktuarium bogini łowów.

Na początku XX wieku przebudowując ulice Marsylii znaleziono stele Artemis pochodzące z owej świątyni dominującej kiedyś nad starym portem. Bogini efezjańska była początkowo neolityczną Boginią Matką, która w mitologii greckiej przybrała imię Artemis a u Rzymian Diany.

Zadziwiający przypadek, ale w to samo miejsce, co niegdyś statek uciekających kapłanek, przybyła do Marsylii wygnana z Efezu przez pogan Maria-Magdalena. Marsylczycy czcili świętą chrześcijańską równie gorąco, co kilka wieków wcześniej Artemis efezjańska.

James pisze, że kult Artemis w Efezie miał charakter orgiastyczny, a w jej sanktuarium praktykowano świątynną prostytucję. Spośród wszystkich kobiecych postaci Nowego Testamentu tylko Maria-Magdalena, sprzed swego nawrócenia, mogłaby być postacią analogiczną do kapłanek Artremis. Bonnet tłumaczy łatwość z jak Marsylczycy przyjęli nową religię pewnym podobieństwem między tym z czym kojarzyć im się mogły Artemis i Magdalena. Mianowicie słowo ekmassein, użyte przez św. Łukasza dla wyrażenia sposobu w jaki zapłakana kobieta wycierała swymi włosami stopy Chrystusa, sugeruje rozdzielenie włosów na dwa warkocze. W Antyku przedstawiano Marię-Magdalenę właśnie z długimi warkoczami, a nie jak w czasach późniejszych przykrytą płaszczem rozpuszczonych włosów. Natomiast Artemis, zwłaszcza Artemis efezjańską, nazywano euplokamos co znaczy „o pięknych warkoczach”.