Кастусь Акула - За волю

Наступіла цяжкое й нязручнае маўчаньне. Алесь ведаў як уквялілі старога пісьменьніка, паводле сваёй сацыяльнай пазыцыі ў гэтай краіне «вялізных магчымасьцяў» — чысьцільніка адходкаў ці прыбіральняў. Тут-жа яшчэ з шырака ўжываным ярлыком — «пракляты дыпіс». Укалолі ў сэрца, ці, як накш кажуць, задзелі за жывое і самога Алеся. Удар па чалавечай годнасьці. Новы сьвет, ура! Свабода! Вольны рынак! Адчынілі дзьверы, каб прыхінуць, даць прытулак гаротнікам, што ўцяклі ад жахлівага Гулагу. Людзі спадзяваліся, што змогуць даць у скарбніцу гэтай гасьціннай краіны свае жыцьцёвыя практычныя і навуковыя здабыткі, перасьцерагчы гэты наіўны сьвет перад надыходзячай небясьпекай… Прынялі. Шчотку й мятлу ў рукі, плястыковыя рукавіцы, дызынфэктар і парашок ды мыла — бяжыце падлогі ды адходкі мыць і чысьціць! І за гэта ім азадкі маеш цалаваць, бо вунь грамада беспрацоўных дзьверы ломіць.

— Я разважаў пра гэта, — прадаўжаў, ходзячы па пакоі Шпак, — разглядаў усякія за і супраць, стараўся зірнуць на сытуацыю зь іхнага боку. І не знайшоў апраўданьня, ці, калі хочаш, рацыянальнасьці. Чалавека паставілі тварам да сьцяны і зьвязалі яму ззаду рукі. Нічога ня мае вагі апроч тваіх мускулаў і фізычнае трываласьці. І гэтта збоку ківаецца пагражальны прывід. Разумееш? Чалавек аж дрыжыць ад самае думкі, што-б ён рабіў, калі-б апынуўся ў сытуацыі таго злашчаснага Эстонца…

— Ды гэта толькі невялікая частка цэласьці. На жаль, чалавек створаны ня толькі з касьцей ды цела, а перадусім мускулаў. А тут, як выглядае, няма месца для іншых, прынамсі ў тым асяродзьдзі, дзе я апынуўся. Што за джунгля! Цяпер можа разумееш крыху лепш тых людзей, пераважна выгнаньнікаў, — навуковых, творчых, камэрцыйных ці кроўных арыстакратаў — каторых бальшавіцкая контррэвалюцыя выплюнула на рынак парыскіх ці бэрлінскіх кэльнэраў, таксістаў, падчышчальнікаў адходных ды іншых так званых працаў, пра якія пазьней іранізавалі бальшавіцкія забойцы й будаўнікі канцлягераў сьмерці… А цяпер і многія з нас, старшыя векам, у падобнай сытуацыі, адно мы — дзеці з раськіданых гнёздаў, ніякая там кроўная арыстакрацыя, а бедныя дзеці вялікага запрыгоненага народу, якія вучыліся, каб розумам сваім і ведамі прыдбаць яму лепшы быт. І тут во — на табе! Трапілі куды, мой ты Божа! І калі згадаеш тыя вялікія спадзяваньні, якімі жылі, ступаючы на гэтую зямлю. Калі падумаеш, што можна было-б зрабіць, чым памагчы паняволеным народам, усім ім — ня толькі беларускаму, — але нават і расейскаму, бо і ён-жа таксама гэтымі махлярамі-мафіяй паняволены…

Алесь пазіраў на змораны пісьменьнікаў твар. Ведаў, што чалавек мае выгаварыцца-выспавядацца хоць перад адной спагадлівай душой. Можа тады, як людзі кажуць, удвая палягчэе. У даным выпадку Алесь уяўляў сябе нейкай губкай, што ўсосвае накопленую ў Шпакавым арганізьме горыч. Ці варта было цяпер што Шпаку гаварыць, ды, — барані Божа! — супярэчыць? Ягонае, Алесева, заданьне цяпер — тут прысутнічаць, слухаць, спагадаць. Гаеньне, калі цела ня гноіць гангрэна, патрабуе часу. А Шпак прадаўжаў.

— Я тут, — от няхай Бог будзе мне сьветкай, — ня кіруюся адно сваім эго. Я ёсьць малазначнай істотай, што некалі будзе зьмеценая з твару зямлі й ніхто ня будзе трывожыцца ці я яшчэ жыву ці ўжо адыйшоў. Гэтта йдзе пра большае: ніхто не памагае нашаму паняволенаму народу. Гэтыя людзі, каторыя тутака турбуюцца, што абжыраюцца ды маюць замнога ў трыбухах, занадта растаўсьцелі, а зь іншага боку — ніяк ня могуць зьліквідаваць беспрацоўя ды памагчы зьбяднелым і пакрыўджаным, — гэтыя людзі ніяк ня могуць падняцца вышэй узроўню сваіх правінцыяльных і парафіяльных інтарэсаў. Як-жа яны могуць запабегчы катастрофе, якая — цяпер ужо ясна, як Божы дзень відаць, — прыбліжаецца?

— Мяркую, што вы, спадар Шпак, памыляецеся, — сказаў Алесь. — Пэўне-ж, у гэтых людзей ёсьць недахопы. У каго іх няма! Каб разбудзіць і мабілізаваць на помач некаму ігнарамусаў, патрэбны час. Я шчыра веру, што працэс гэты ўжо пачаўся. Вось тут на днях, у мінулы тыдзень, у сваёй прамове да этнічнага прэсавага клюбу, лідар лібэральнае партыі падкрэсьліў важнасьць таго, каб Канадыйцы ведалі пра камуністычную пагрозу, ды сьцьвердзіў…

— Сьцьвердзіў?! — злосна сыкнуў Шпак. — Гэта-ж паслухай: падкрэсьліў і сьцьвердзіў! Дык яны адно толькі й робяць, што падкрэсьліваюць і сьцьвярджаюць!

У тым голасе зьняможанага Шпака было столькі запалу й чыстай, непрыхаванай злосьці, што ажно Алесь зьдзівіўся.

— Але што з гэтага? — прадаўжаў пісьменьнік. — Ці яны хаця маюць элемэнтарнае ўяўленьне пра род вайны, якая цяпер ідзе? Фу! Яны мяркуюць, што ніякай фактычна цяпер вайны няма. Бальшыня зь іх заблудзілася ў меркаваньнях, што будучая вайна выбухне ракетамі і атамнымі бомбамі. Мы ведаем лепш, але хто нас хоча слухаць? Меркаваньні, адкрэсьліваньні, сьвярджэньні… Так… Чаму-ж ім не прыхадзіць на нашыя зборы ды сьцьвярджаць ці падкрэсьліваць на наш лад, каб нам спадабацца ды нашыя галасы ў падтрымку пры выбарах падпрэгчы? Але-ж мы бачым і іхны іншы бок. Каб пшаніцу сваю прадаць дык яны гатовыя маскоўскія азадкі лізаць. Ці-ж мы ня бачым, як іхныя палітыкі бягуць, вочы на лоб, каб паціснуць тыранам руку?! Так, так, брат… А там ідзе мірнае суіснаваньне, палепшаньне зносінаў, меншае напружаньне і іншыя абстрактныя трасцы. А маскалі ўсё новыя народы ў свае петлі ловяць. Во табе, на! І ці-ж ты думаеш, што бальшавіцкая хэўра і гэтых нашых палітыкаў па галоўцы пагладзіць? Навошта? Сам галоўны архітэкт гэтага найбольшага ў гісторыі чалавецтва крыміналу, некалі сказаў: яны прададуць нам вяроўкі, на каторых мы іх павесім. Цьфу!