Кастусь Акула - За волю

Знаёмства з культурай і палітыкай дзяржаўна двухмоўнай Канады прынясло беларускаму пісьменьніку вялікае рашчараваньне. Зь ягонай сацыяльнай пазыцыі, — з самага нізу, — немагчыма было ўстанавіць кантактаў з канадыйскім навуковым, літаратурным ці палітычным верхам. Шпак сачыў і аналізаваў тое, што плыло ці валачылася са сродкаў масавае інфармацыі — друку, радыё і яшчэ ў пялёнках чорна-белага тэлебачаньня. Кажны дзень паказваў новыя гарызонты працоўнага й гандлёвага рынку. Рэкляма й розныя дзялкі-энтрэпрэнёры жырэлі на спорце. Каб гэта яны прынамсі палову часу, што на спорт, аддавалі на культуру. Шмат праўды было ў тым, як сказаў адзін з суродзічаў пра Канаду: тэхніка вялікая, а культуры няма… У вышэйшых навуковых інстытуцыях ды галінах масавае інфармацыі зьвілі гнёзды й распладзіліся левакі й марксісты з кагорты тых, што ў трыццатых гадох сьпяшылі ў Маскву пакланіцца кіраўніком «перадавое сацыялістычнае краіны», а пасьля самі, як учадзелыя, пашыралі хлусьню пра тую Маскоўшчыну й новы варварскі, чырвоны фашыстоўскі рэжым, які ўжо тады штучным голадам і Гулагам мардаваў мільёны нявінных людзей. Перад выбарамі ў розныя ўрады, — гарадзкія, правінцыяльныя і фэдэральныя, — чалавеку аж вушы абляпаюць розныя «першаклясна дэмакратычныя» кандыдаты, пачынаючы ад трох галоўных партыяў, а канчаючы тымі, у самым хвосьціку, камуністамі, што пры помачы рознага «пралетарыяту» й «прагрэсістаў» не маглі нікога й нікуды выбраць. Свае-ж, канадыйскія сацыялісты, як правіла, трымалі трэцяе, значыцца апошняе месца.

Пісьменьнік Шпак і ягоныя суродзічы лічылі сябе голасам паняволенага народу. Трэба было працаваць, каб пра той запрыгонены народ пачулі найважнейшыя палітыкі і ўплывовыя людзі перадавых і наймагутнейшых захадніх дэмакратыяў. Іншыя народы, прыкладна Палякі, мелі на Захадзе даўно вытаптаныя дыпляматычныя і культурныя сьцежкі. А што Беларусы? Дарма, як апантаны, бегаў Луцкевіч некалі па Парыжы, каб рэпрэзэнтаваць Беларускую Народную Рэспубліку на мірнай Вэрсальскай канфэрэнцыі. Польскія «моцарствовыя» дыназаўры змабілізавалі былі свае сілы, пусьцілі ў ход гнюсныя інтрыгі, каб голасу нованароджанай незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі ніхто не пачуў.

Рознае зь гісторыі свайго народу прыгадваў Антон Шпак, параўноўваў зь цяперашнім. Бязумоўна, усім думаючым беларускім патрыётам было ясна, што праз такіх пакутнікаў і гэрояў, як Каліноўскі, Багушэвіч, Гарун, Купала і шмат іншых адраджалася, крывавілася, падала і ўставала да жыцьця новая і ўжо тысячагадовая краіна, тая самая, што дала сьвету Скарыну й Буднага, Афрасіньню Полацкую і Сапегу, Касьцюшку і Міцкевіча, Дамейку і цэлы легіён іншых, якіх акупанты-рабаўласьнікі баламуцілі й выкарысталі для чужых беларускаму паняволенаму народу інтарэсаў. Цяпер была крытычная сытуацыя. Трэба абавязкава, каб захадні сьвет, які адзін можа здужаць Маскву, ведаў пра вялікую катастрофу, што набліжаецца пад маскай гуманізму, прагрэсу, міру. Адтуль ідзе няволя, прыгон, бязбожніцтва, жахлівая галеча і сьмерць.

Былі-ж спадзяваньні, што бальшыня Канадыйцаў выслухае і зразумее выгнаных з роднае зямлі і ўсімі пакрыўджаных. Якая наіўнасьць! Да гэных уверсе, што кіравалі гэтай гаргарай ад Атлянтычнага да Ціхага акіяну, ня было шанцаў ніяк далезьці. А гэтыя зьнізу, што цікавіліся гакеем, наагул спортам, комікамі й глумілі піва Молсан і Лабат, не маглі, каб і хацелі, такіх, як Шпак разумець. Дый навошта гэтыя «праклятыя дыпісы» Канадыйцам, каторыя далі ім лёгкі хлеб, сваёй нейкай дурной палітыкай галовы дураць? Гэтта-ж збоку, зь юдавай усьмешкай, мясцовы чырвоны махляр, у сацыяльных справах адмысловы марксістоўскі «экспэрт», барабаніў пра мірную сталінскую ці хрушчоўскую палітыку. Іншыя-ж, што на маскоўскім ішлі павадку, фашысьцілі такім, як Шпак, на ўсе застаўкі, абвінавачвалі іх у супрацоўніцтве зь гітлераўскімі злачынцамі, пагражалі судамі й расплатай за «грахі перад савецкай радзімай».

Шпак намагаўся мабілізаваць усе свае сілы, каб праўду пра паняволены народ, пра мільённыя ахвяры, зганьбаваныя сьвятыні, пра пошасьць русыфікацыі, зьнішчэньне цэлай вялікай культуры вялікага народу, пра поўную антынародную нікчэмнасьць акупыцыйнага маскоўскага рэжыму, каб пра ўсё гэта сьвет пачуў. Звані звон на трывогу! Няхай чуюць у Мангатане й Вашынгтоне, над Тамізай і ў Аттаве, над Амазонкай і ў Рыме, у Парыжы й Буэнос-Айрэс, у Канбэры й Менску, у Маскве й Варшаве. Звані, ня спыняйся, папанатуж усе свае сілы. Наракаеш, што ты, на самым нізе сацыяльнай драбіны ў Канадзе шмат церпіш. Згадай тых, якіх цяпер мораць голадам, холадам, непасільнай працай у Гулагу!