Кастусь Акула - За волю

Антон Шпак тупаў па сваім малым пакоі, як учадзелы. Вярнуўшыся з начной працы, дрэнна спаў. Цяпер ніяк ня мог сканцэнтравацца на тым прадмеце, які намагаўся апрацаваць. Абрыўкі думак кружыліся ў галаве ці ў паднябесьсі, ці на сёмай плянэце. Часам падказвалі яны зусім здаровы сэнс, але калі Шпак намагаўся зарганізаваць іх у лягічную пасьлядоўнасьць, разьбягаліся, прападалі. А пісьменьнік ведаў, што тут не падапрэшся абы якімі эрзацамі. Патрэбнае нешта саліднае, арыгінальнае. Калі трымацца праекту-пляну, адлюстраваць няпростую загадку ў яе суцэльнай абыйме, дык трэба трымаць зыркае вока на дробязах, захоўваючы сваю творчую манеру паказу галоўных гэрояў сюжэту. Як на тое ліха, Шпак ад нейкага часу апынуўся на душэўным спадзе.

Ён падыйшоў да пісьмовага стала, на якім ляжала шмат паперы й новая пераносная машынапіска Сміт Карона зь беларускім шрыфтам, выцягнуў цыгарэту з пачкі фірмы Ротман, узяў брытву з полкі, разрэзаў цыгарэту на два кавалкі, улажыў адзін у муштук, пстрыкнуў запальнічкай, зацягнуўся дымам і зноў пачаў тупаць па пакоі.

Сярэдняга росту, худы, павольны ў руху, выглядам твару Шпак выклікаў да сябе спачуваньне. Мізэрны, змучаны. Жартаўнік, пабачыўшы яго, мог-бы ўсклікнуць: а братка ты мой, калі-ж гэта цябе з бальшавіцкага канцлягеру сьмерці на волю пусьцілі, чаму-ж цябе не накармілі? Твар з упалымі шчокамі, маршчыны на лбе, рассыпаныя рэдкія сівыя валосы, нейкія хваравітыя аганькі ў ясна-блакітных вачох пад буйнымі бровамі. Вочы цяпер жыва бегалі, рукі сьціскаліся ў кулакі ў кішэнях шэрага пінжака. Хваляваньне. Шпак часта спыняў сваё тупаньне па пакоі, углядаўся ў нейкі адзін пункт, быццам-бы вось на гэтай нейкай кропцы ён павінен спыніць хаос тых думак, спарадкаваць іх, здысцыплінаваць, каб пасьля адпаведнымі радкамі пры помачы машынапіскі Сміт Карона загнаць іх у кірыліцу на паперы.

Пяцьдзесятка ззаду. І тэма, якую апрацоўваў, складала вялізную частку ягонага жыцьця. З таго матар’ялу, які Шпак меў у запасе, нехта напісаў-бы цікавую прыгодніцкую аповесьць. Дарога вяла з Захадняй Беларусі, спад аднае акупацыі ў другую, праз пакуты, голад і холад у Сібіры, дзе страціў жонку й маладога сына, пасьля — Іран, Ірак, Палестына, Афрыка, Італія — служба на франтох вайны ў чужой арміі. Шлях няведама куды, змаганьне не за свой народ… Далей… дзе кропку паставіць? І што дала-б бацькаўшчыне й раськіданым цяпер па цэлым вольным сьвеце суродзічам цікавая прыгодніцкая аповесьць? Больш таго: ці зачарпнулі-б з такой літаратуры нейкае натхненьне да змаганьня з ворагам, з Маскоўшчынай тыя, што цяпер яшчэ паняволеныя, што змагаюцца так ці накш з чужым сьмерцяносным каляніяльным рэжымам?

Шпак ведаў, які цэнны й вялікі твор можна змайстраваць на ягоным цікавым матар’яле. Так. Ня толькі можна… Ён павінен напружыць усе свае сілы, каб узабрацца на тыя вышыні творчай дасканаласьці, якіх яшчэ ня зьведаў… Мова йдзе пра іншы твор, чымся Аляхновічаў «У кіпцюрох ГПУ», што некалі сэнсацыйна Эўропай ускалыхнуў.

У ліку дагэтулішніх здабыткаў Шпак меў напісаныя й выданыя добрыя працы. Вядома, той найважнейшы й найбольш дасканалы твор заўсёды яшчэ плянуецца, ён-жа ў будучыні. Шпакавы матар’ялы акупант цэнзураваў перад вайною. Некаторым дарогу ў кніжны ці газэтны сьвет загараджвалі. І ўсё-ж, хоць і біла яго бязьлітасна варожая цэнзура, творчы працэс на роднай зямлі быў куды лягчэйшым. Чалавек — быццам птушка ў сваім гнязьдзе. Дыхалася разам з народам. Дзяліліся разам беды й ліхалецьці. Быццам грудное дзіця пры матцы, цягнуў маральнае падмацаваньне з духовае, няхай і затуканае культуры запрыгоненага сялянскага народу. У гэным усенародным цярпеньні была ягоная магутная апора, там гартаваўся дух, рос зарад практыкі, што некалі вунь як спатрэбіцца на ўхабістым шляху будучыні. Колькі акупант не намагаўся, а народных волатаў, людзей вялікага розуму, прадбачаньня, патрыятызму й фізычнага гарту, ня мог на калені паставіць. Гэтакія былі. Шпак верыў, што яны й цяпер ёсьць. Працуюць і змагаюцца. І некалі перамогуць. Накш быць ня можа! — Шпак непахісна ў тое верыў. Ягонае крэдо, сьвятое сьвятых: перамога прыйдзе! Маскоўская «імпэрыя зла» — гаргара няволі, якую стварылі нікчэмнікі й паразіты, разваліцца так, як да гэтага часу на працягу тысячагодзьдзяў развальваліся ўсе іншыя, магутныя імпэрыі.

У Радфордзе пасялілася ўжо немалая, як тут называлі, калёнія Шпаковых суродзічаў. Яны пасьля вайны прыехалі. Птушкі з ворагам «раськіданых гнёздаў». Адны зь іх — «дыпісы» (паводле клясыфікацыі заходніх хаўрусьнікаў — «перамешчаныя асобы»), значыцца тыя, каторых Немцы ў часе вайны змабілізавалі й вывезьлі ў фашыстоўскую Гітлераву Нямеччыну на розныя нявольніцкія працы. Менш было такіх, каторыя пры адступленьні Немцаў пайшлі на захад, каб выкарыстаць нагоду й уратавацца ад абодвух тыранаў, якіх добра вызначыла мудрая сялянская характарыстыка: «абое рабое», або «два роўныя гады, іх на адным суку трэба павесіць». Гэтыя апошнія плянавалі на вялікую адлегласьць: трапіць у вольны сьвет. На ўсіх такіх дыпісаў палявалі пасьля вайны па цэлай прасторы Заходняй Эўропы бальшавіцкія рэпатрыяцыйныя камісіі пад кіраўніцтвам спэцаў, што ўжо вымардавалі мільёны нявінных у Гулагу. Гэтым бальшавіцкім спэцам памагалі Брытанцы і Амэрыканцы, апошнія, відаць, натхнёныя прэзыдэнтам Рузвэлтам, што ўжо добра занемагаў і сваім зьдзіцянелым розумам упадабаў быў «дзядзю» Джова Сталіна ды памог яму палову Эўропы аддаць.