Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

3. Аблуда традыцыі

Кожны раз, калі заходзіць размова пра літаратурную традыцыю, мне згадваецца сьнежны чалавек: усе пра яго чулі, але ніхто ня бачыў. Тое самае і зь літаратурнаю традыцыяй, асабліва калі яна аздоблена прыметнікам — беларуская.

За сваё, цяпер ужо і не такое кароткае жыцьцё, мне давялося прачытаць безьліч літаратурна-крытычных артыкулаў і пэўна не адну ладную валізку важкіх літаратуразнаўчых кніг, але ні ў адным з гэтых артыкулаў і ні ў адной з тых кнігаў, дзе слова “традыцыя” сустракаецца гэтаксама часта, як дрэва ў лесе, ніводнага разу не было ўцямна напісана, што ёсьць, так бы мовіць, “уласна” традыцыйным у традыцыі й, бадай, менавіта з гэтага аніяк не было магчымым зразумець, чым, урэшце, ёсьць традыцыя?

Здагадка, што традыцыя — гэта ня нешта рэальнае, а адзін з прывідаў (сымулякраў — у постмадэрновай лексыцы), якія ў безьлічы ўсё яшчэ блукаюць па Эўропе, у мяне ўзьнікла даўно, але толькі дзякуючы эсэ Эліота зьявілася магчымасьць яе выказаць.

Аднак перш чым пазначыць канцэптуальную адпрэчву, давайце засяродзімся на адным лякальным пытаньні, хаця таксама пастаўленым рубам: ці існуе ўвогуле беларуская літаратурная традыцыя, як тое, што трымае на сабе і рухае наперад літаратурны працэс, пэрсаніфікаваны ў творчых постацях? Што я гэтым хачу сказаць? Прыкладна наступнае: аб’ём і энэргія ўплыву беларускай літаратуры на фармаваньне кожнага беларускага літаратара невымерна саступае аб’ёму і энэргіі ўплываў неайчынных літаратураў (расейскай, нямецкай, францускай, а тым больш — усім іншым разам). А калі гэта так, дык атрымліваецца: тое, што мы называем уласнай літаратурнай традыцыяй, ёсьць падрахункаванай колькасьцю твораў, напісаных пад уплывам іншых літаратур (ці асобных твораў зь іншых літаратураў) у беларускай мове. І хаця прысутнасьць больш-менш устойлівых тэматычных кампанэнтаў і этычных імпэратываў дазваляе літаратуразнаўцам шчыраваць на ніве гэтак званай айчыннай літаратурнай традыцыі, квазінавуковасьцю акрэсьліваючы поле яе наяўнасьці, аднак насамрэч гэтая наяўнасьць фіксуецца хіба толькі тапаграфічнымі маркамі пэрсаналіяў, прысутных у нашай геаграфічнай прасторы, але ніяк не апрычонай адметнасьцю творнага, задзіночанага нейкай агульнай эстэтычнай, ці якой яшчэ, ідэалёгіяй, тым болей пэўнай сыстэмай ідэалёгіяў.

Вырашальную, і нават вызначальную ролю “замежных” уплываў на айчынную літаратуру лёгка патлумачыць яе прыпозьненым, параўнальна зь іншымі, фармаваньнем у якасьці самастойнага і самадастатковага чыньніку. Не адмаўляючы істотнасьці гэтага фактару, я ўсё ж такі схільны адхіліць яго. Бо, як на маю думку, кожная нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта аблуда, міт, створаны ў эпоху сыстэматызацыі, калі ўсяму, што мела месца ў бытным, падшуквалася свая ўнівэрсалія. Апошняе цьверджаньне аднолькава пасуе як да беларускай, так да францускай, нямецкай, расейскай і якой заўгодна іншай, прынамсі эўрапейскай літаратуры.

На першы погляд гэтая тэза выдае на безадказную авантуру: у лепшым выпадку — на гарэзьлівае цьвяленьне парадоксам. Але хай той, хто так палічыць, назаве мне хоць адзін базавы (канструктыўна, эстэтычна, этычна, ідэалягічна і г.д.) элемэнт, які ня меўся б ва ўсіх больш-менш сфармаваных эўрапейскіх літаратурах. А калі ўсе эўрапейскія літаратуры разгортваюцца на агульнай, прынамсі аднолькавай ці падобнай канструктыўнай і эстэтычнай аснове, то на што мы тады абапіраем панятак нацыянальная літаратурная традыцыя? На геаграфічныя каардынаты? На тэматычную пераемнасьць? На перавагу тых ці іншых літаратурных формаў, жанраў, сюжэтаў? Але акцэнт тут (за выключэньнем хіба геаграфіі) заўсёды рухомы, у кожную літаратурную эпоху (ды што — эпоху, у кожнае дзесяцігодзьдзе) ён мяняецца і заўсёды, ва ўсялякай актуалізацыі нейкага складніку (формы, тэмы, жанру...) прыблізна адпаведны гэткай жа актуалізацыі таго самага найменш як у некалькіх іншых літаратурах, з чаго заакцэнтаванае ў пэўны пэрыяд ніяк ня можа заставацца вызначальным аргумэнтам адной асобнай літаратурнай традыцыі. Адсюль вынікае наступнае падсумаваньне: ніводная эўрапейская літаратура — у тым ліку і беларуская — ня мае нейкіх базавых унікатаў, што належалі б выключна ёй (нават мова тут не зьяўляецца вызначальным чыньнікам), і зыходзячы з гістарычнай пераемнасьці якіх мы маглі б казаць пра тое, што прызвычаіліся называць традыцыяй.

Відавочна, каб вывесьці тэзу аб нелігітымнасьці традыцыі з сытуацыі парадоксу і знайсьці ёй месца хаця б у сытуацыі палемікі, патрабуецца больш разгорнутая і больш трывалая аналітыка, але апошняе не ўваходзіць у непасрэдную задачу гэтага тэксту. Таму мы ячшэ раз зьвернемся да праклямацыі і паўторым: Нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта ня факцыя, а фікцыя, аблуда, міт эпохі сыстэматызацыі. У пэўнай меры гэты міт трымаецца і мацуецца ў якасьці рэальнасьці тым, што раней я быў схільны пазначыць словам “кантэкст” (“Літаратура ў краіне Сакрэту”, ЛІМ, №1, 1993 г.). Але літаратурны кантэкст зусім ня тое, што літаратурная традыцыя. Літаратурны кантэкст — гэта мова соцыякультурнага дыскурсу ці, згодна Раляну Барту, “пісьмо”. Літаратуры адрозьніваюцца (розьняцца) ня ўласнымі традыцыямі, а ўласнымі кантэкстамі, дыскурсамі, “пісьмамі” (вэрбальнымі фэномэнамі соцыякультурных дыскурсаў).