Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

Жыцьцё, сьмерць, каханьне, сяброўства, віно... Засталося — слова...

Ці слова было наперадзе ўсяго: і сродкам і мэтай жыцьця?

А калі адно спосабам не-магчымасьці жыць?

Часам мне здаецца, што ён нарадзіўся ня жыць, а выглядаць сьмерць (у восеньскай смузе, у ціўканьні сініцы, “у мінулым, сёньняшнім, наступным”). Крэмзаньне паперы “прозай” ці “вершамі” было ўсяго толькі адным з спосабаў (а, можа, як для яго, то і адзіным) гэтай “не-магчымасьці жыць”. І ці не таму ён кангеніяльны, тоесны свайму скрушанаму лёсу/генію там, дзе ў яго адрэфлексавана разьвітаньне, расстаньне, кананьне; там, дзе памірае маладым Максім Багдановіч (“Загадка Багдановіча”); там, дзе памірае дзед Міхалка (“Адзін лапаць, адзін чунь”); там, дзе гіне ЎСЁ — вяпрук, жыцьцё, надзея (“Смаленьне вепрука”).

Дух сьмерці лунае над гэтым геніяльным апавяданьнем, напоўненым пахамі, фарбамі і гукамі нежытва: “Ідуць ужо халады, бяруцца прымаразкі — падаюць інеем сырыя туманы. Чарсьцьвее зямля, і цёмным, ільсьняна халодным зяленівам б’е ў вочы парадзелая пры дарозе трава. Ужо выпетрала зябліва, пасівела ў гародчыках і пазванчэла бадыльлё, і панішчымніла паветра. Неба ўдзень ужо ніжэй прыпадае, цісьнецца да зямлі. Яшчэ выганяюць на пашу кароў — далей ад вёскі, у лес. Пад вечар жывёла ня хоча вяртацца ў хлеў, цаляе адбіцца ў прапахлае бульбоўнікам і сьцюдзёным капусным водарам поле”.

У “Смаленьні вепрука” ён перажыў свой мэтафізычны сыход. Тут невараць урэшце запанавала ўсюды і найперш у ім самім. Ён сам быў тым, хто забівае, ён сам зь сябе склаў ахвярнае вогнішча і сам быў тым ахвярным дымам, што завершыў яшчэ адзін кругазварот быцьця.

З тым дымам ён і адышоў у нябёсы, “а душа ўзяла і засталася”, затрымалася на нейкі час і вярэдзіць маю душу ягоным сумам па немагчымасьці інакш пазьбегнуць сьмерці, як толькі памерці.

1. Нахлебнікі традыцыі

Мне здаецца, што наша літарацкая (і калялітарацкая) публіка ў сваёй пераважнай бальшыні ўсё яшчэ ўяўляе традыцыю як нейкі мэханічна пасьлядоўны працэс па захаваньні і назапашваньні тыпалягічна аднолькавых элемэнтаў літаратурнай прадукцыі. (А тое, што не падпадае пад гэтую тыпалёгію, лічыцца ўжо не традыцыяй, а наватарствам, авангардам, форматворчасьцю — ці проста нейкай выпадковай недарэчнасьцю, хіба адно вартай жалю). Праўда, у шматлікіх развагах наконт традыцыі заўсёды згадваецца пра яе творчы развой, факталягічнае ўзбагачэньне, эвалюцыйны поступ, і тым самым падкрэсьліваецца задзіночанасьць традыцыі і сучаснасьці, іх дыялектычная лучнасьць, якая ў схеме выглядае прыкладна так: літаратурная традыцыя фармуе літаратара, а літаратар стварае адпаведныя творы, якія ў сваю чаргу далей фармуюць традыцыю... Але сутнасьць разуменьня традыцыі ад гэтага не мяняецца.

Зрэшты, падобна пра традыцыю разважалі ва ўсёй Эўропе, пакуль у 1918 годзе Эліот не надрукаваў сваё знакамітае эсэ “Традыцыя і індывідуальны талент”, некалькі бліскучых пасажаў зь якога змусілі да рэвізіі ўсяго комплексу праблемаў, зьвязаных з катэгорыяй традыцыі. Цяжка ўтрымлівацца, каб не працытаваць хаця б адзін зь іх: “Калі зьяўляецца новы твор мастацтва, ён уплывае адначасова на ўсе іншыя мастацкія творы, якія папярэднічалі яму. Існуючыя помнікі мастацтва ствараюць ідэальны парадак, узгадняюцца паміж сабою, але гэты парадак непазьбежна мяняецца са зьяўленьнем сярод іх новага (сапраўды новага) мастацкага твору. І цяпер ужо, каб аднавіць дасканалую пасьлядоўнасьць мастацкіх твораў, увесь папярэдні парадак абавязкова павінен зьмяняцца, хоць бы крышачку, і таму каштоўнасьці кожнага мастацкага твору ў адносінах да ўсіх астатніх твораў прыстасоўваюцца і ўтвараюць паміж сабою новую ўзгодненасьць. Той, хто пагодзіцца з гэтай ідэяй парадку як формаю існаваньня ангельскай і эўрапейскіх літаратураў, не палічыць абсурдным тое, што мінулае павінна мяняцца пад узьдзеяньнем сучаснага, як і сучаснае кіруецца ў сваім разьвіцьці мінулым”.

Пасябраваўшы са словамі Эліота “мінулае павінна мяняцца пад ўзьдзеяньнем сучаснага”, мы, прарабіўшы некалькі лягічных маніпуляцыяў, апынемся побач з высноваю, што толькі кардынальна адметнае здольнае зварушыць ды па-іншаму пераўладкаваць традыцыю, і тым самым у акце руху-пераруху даць ёй магчымасьць выявіць сябе актыўнай, дынамічнай, жывой...

Традыцыя ажывае, жыве ў пераменах, яна выяўляецца ў дынаміцы, а не ў статыцы. А перамены (дынаміка) у традыцыі адбываюцца не з таго, што мацуе яе статычнасьць, а з таго, што гэтую статычнасьць разбурае.