Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

* * *

Другім, бясcпрэчна Фройдаўскім, вынаходніцтвам стаўся апісаны ім фэномэн “дзіцячай сэксуальнасьці” (“Нарысы па псыхалёгіі сэксуальнасьці”). Да адкрыцьця Фройда лічылася, што сэксуальнасьць — гэта тая якасьць, якая робіцца прыналежнасьцю толькі ўжо біялягічна сфармаванага чалавека. Сёньня, здаецца, мала хто пярэчыць абгрунтаванай выснове Фройда — найбольш сэксуалізаванай істотай зьяўляецца немаўля.

Для малога дзіцяці жыць — азначае атрымліваць сэксуальную асалоду ад ўсяго, што не прыносіць боль ці пакуту: цыцак маці, стравы, дотыкаў дарослых, уласных рухаў... У пэўным сэнсе немаўля — гэта адзіны суцэльны орган сэксуальнай насалоды. Зь цягам часу магчымасьць сэксуальных стасункаў з рэчаіснасьцю лякалізуецца на пэўных органах, і недзе пасьля пяці гадоў мы робімся тымі цнатлівымі анёльчыкамі, па якіх раней і меркавалі аб дзіцяці ўвогуле. Штэкель (адзін з вучняў Фройда) неяк сказаў прыкладна наступнае: мы павінныя забывацца на райскае жыцьцё ў дзяцінстве, каб мажліва было трываць існаваньне потым. А сам Фройд, ацэньваючы фэномэн дзіцячае сэксуальнасьці, гаварыў, што, увогуле, трэба было б саромецца гэтага адкрыцьця, бо яно заўсёды было ў кожнага перад вачыма.

Аргумэнтацыя гэтага фэномэну была распрацаваная Фройдам настолькі бліскуча, што пасьля кароткага пэрыяду ўсеагульнага абурэньня (як так можна!), “шырокая” грамадзкасьць вымушаная была зьмірыцца з гэтай праўдай пра сябе. Але ўсе астатнія складнікі пансэксуальнай парадыгмы Фройда і па сёньня ў той ці іншай ступені актыўна аспрэчваюцца ці нават адпрэчваюцца большасьцю. Гэта датычыцца і “комплексу Эдыпа”, пра які ў свой час казалі: ён — той магутны лякаматыў, што праімчаў цягнік Фройда вакол зямной кулі. Пэўна, апошняму паспрыяла як шырокая вядомасьць сюжэту пра цара Фіваў, які забіў бацьку і ажаніўся з сваёй маці, так і прастата схемы комплексу, прапанаваная Фройдам на падставе гэтага міту: кожны сын надзелены сэксуальнай прагай да сваёй маці і ненавідзіць бацьку як суперніка. (Зрабіўшы элемэнтарны пэрыфраз “комплексу Эдыпа”, Юнґ, — бадай самы знакаміты з вучняў Фройда, — выснаваў у дадатак ідэю “комплексу Электры” — кожная дачка кахае свайго бацьку і мае з гэтага рэўнасьць да маці.)

Аднак якраз прастата, выразнасьць і сцьвярджэньне аб татальнай прыналежасьці “комплексу Эдыпа” да кожнага і ўсіх шмат у чым адмоўна паўплывалі як на ацэнку фройдаўскай тэорыі, так і на адносіны масавай сьцьвядомасьці да псыхааналізу ўвогуле. Бо кожны паспаліты, прыклаўшы гэтую схему-лекала да сваіх стасункаў з бацькамі, мог вызначыць наколькі Фройд мае рацыю. А паколькі большасьць не заўважыла за сабой нічога падобнага (ці не адважылася заўважыць), то разам з “комплексам Эдыпа” адпрэчыла ад сябе і “ўсяго Фройда”, як вялікага махляра і ашуканца. Тагачасныя крытыкі Фройда пакеплівалі: “Найлепш ужо на першым сеансе ў псыхааналітыка прызнацца, што ты спаў з сваёй маці і спрабаваў атруціць бацьку”.

Сьпяшаючыся завершыць абрыс тэмы фройдаўскага “пансэксуалізму”, пакінем па-за ўвагаю такія істотныя моманты, як сэксуальная біпалярнасьць, комплекс кастрацыі, нарцысцызм і некаторыя іншыя. Аднак сьпехам прамінуць “лібіда” ніяк не ўяўляецца магчымым.

У самым спрошчаным выглядзе “лібіда” Фройд тлумачыць як сэксуальны голад (параўнаньне было прыдуманае Вітэльсам, яшчэ адным вучням Фройда). А вось больш шырокае тлумачэньне гэтага тэрміну : “Мы выпрацавалі сабе паняцьце пра лібіда, як пра зьменлівую колькасную сілу, якая можа вымяраць усе працэсы і пераўтварэньні ў сфэры сэксуальнага ўзрушэньня. Гэтае лібіда мы адрозьніваем ад энэргіі, якую трэба пакласьці ў аснову душэўных працэсаў...”

Зьвернем увагу на другі сказ. Нягледзячы на тое, што тут сэксуальная энэргія аддзеленая ад іншых, на пэўных этапах творчасьці і практыкі Фройда менавіта лібіда вызначыла ягоную канцэпцыю чалавека. Выцесьненая сэксуальнасьць была першапрычыннай і сутнаснай асновай як чалавечых паводзінаў, так і ладу мысьленьня.

* * *

Калі на пачатку яшчэ адносна цнатлівага XX стагодзьдзя Фройд прапанаваў чалавецтву сваю мадэль чалавека, канструкцыя якой складалася зь дзіцячай сэксуальнасьці, “эдыпавага” ды іншых комплексаў, выцесьненага ў не-сьвядомае лібіда, то, натуральна, чалавецтва жахнулася і перажагнулася. Бо ў параўнаньні з чалавекам Фройда нават д’ябал выглядаў анёлам.

Што і казаць, пасьля Ніцшэ і Дастаеўскага ўяўленьні пра чалавека (сфармаваныя эпохаю Асьветніцтва), як пра нешта здольнае зрабіцца разумным, добрым і прыгожым, пачалі выклікаць пэўныя сумненьні, але як бы там ні было, вера ў тое, што чалавек — тварэньне боскае і толькі першародны грэх замінае яму ўзьняцца ўпоравень Абсалюту — пераважна заставаліся. Псыхааналіз Фройда разбэрсаў гэтыя аптымістычныя ўяўленьні. Аднак чалавек не хацеў ведаць праўды пра сябе і, як звычайна бывае ў такіх выпадках, абвінаваціў у сваіх грахах другога.