Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

Фройд мужна трываў папрокі і ганьбу. Больш за тое. Ён рашуча адхіляў усе прапановы сваіх вернікаў зьмякчыць, “упрыгожыць” вобраз чалавека, хаця для гэтага ад яго не патрабавалася ні асаблівых высілкаў, ні здрады навуковай прынцыповасьці. Трэба было толькі зьмяніць некаторыя лексэмы і сям-там завуаліраваць некаторыя азначэньні. Але Фройд упарта трымаўся свайго права казаць тое, што яму жадаецца. “Гэтыя любоўныя інстынкты называюцца ў псыхааналізе a potiorі і па сутнасьцi зьяўляюцца сэксуальнымі імкненьнямі. Большая частка інтэлігенцыі ўспрыняла гэтае найменьне як абразу і адплаціла за гэта тым, што папракнула псыхааналіз у пансэксуалізьме. Хто лічыць, што сэксуальнасьць утрымлівае ў сабе нешта абразьлівае і прыніжаючае чалавечую прыроду, хай ужывае больш шляхетныя назовы: эрас і эротыка. Я мог бы сам гэта зрабіць ад самага пачатку і тады пазьбег бы шматлікіх абвінавачваньняў. Аднак я не хацеў гэтага, бо я па магчымасьці ўнікаў патураньню сваёй слабасьці. Нельга наперад ведаць, куды завядзе гэты шлях: сьпярша саступаюць адносна слоў, а затым паступова і адносна сутнасьці. Я ня бачу якой-кольвек заслугі ў тым, каб саромецца сэксуальнасьці: грэцкае слова эрас, якое павінна зьмякчыць сорам, у рэшце рэшт нішто іншае, як пераклад слова каханьне; і напрыканцы, хто мае цярпеньне чакаць, таму няма патрэбы ўлагоджваць”.

Той, хто патурае натоўпу, робіцца ягоным кумірам, а Фройд не хацеў быць кумірам, ён хацеў быць Мэсіяй. Яму жадалася быць павадыром у новае веданьне чалавека пра самога сябе.

* * *

І тут я не магу ўтрымацца, каб ня выказаць адно, мякка кажучы, авантурнае меркаваньне. Часам мне здаецца, што ў гэтым бязьлітасна жорсткім вобразе “фройдаўскага” чалавека ёсьць нейкі момант помсты чалавецтву за тыя пакуты, за тыя абразы народа Ізраіля, якія ён цярпеў на працягу тысячагодзьдзяў, раскіданы вятрыскам неміласэрнага лёсу па краінах і кантынэнтах. Фройд сваім вучэньнем быццам кажа: паглядзі, зь якога сьмярдзючага бруду зроблены ты, які абзываеш мяне жыдам пархатым, ты, які трымаеш мяне ў гета, ты, які лічыш мяне за недачалавека і заўсёды гатовы расквітацца са мной за ўсе ўласныя грахі.

Калі б Фройд прачытаў гэтыя радкі, ён, пэўна, сказаў бы: “Лухта, братка! Я — навукоўца, я дасьледаваў факты, трымаўся фактаў і рабіў высновы, зыходзячы з фактаў”.

Магчыма, сапраўды, — лухта. Але ёсьць даволі сьведчаньняў, якія гавораць, што Фройда не абыходзіла доля яго народа. Згадаю толькі адзін эпізод. Падчас II кангрэсу псыхааналітыкаў у Зальцбургу (1910 г.) Фройд зьвярнуўся да сваіх венскіх вучняў з наступнымі словамі: “ Большая частка з вас гэбраі, а таму вы не прыдатныя для заахвочваньня сяброў да нашага вучэньня. Гэбраі павінны суцяшацца тым, што ім дазваляюць быць гноем для культуры. Я мушу выйсьці ў сьвет навукі, я ўжо стары (тады яму было толькі пяцьдзясят чатыры гады. — В. А.) і не хачу заўсёдна і ўсюдна сустракаць варожасьць. Мы ўсе ў небясьпецы”.

Дарэчы, як мне здаецца, уяўляе цікавасьць тлумачэньне Фройдам вытокаў антысэмітызму.

Фройд лічыў, што прычына антысэмітызму зыходзіць з традыцыі “абрэзваньня” ў гэбраяў. Выцесьненае ў не-сьвядомае гэтае веданьне пра гэбраяў блытае (ці, хутчэй, атаясамлівае) абрэзваньне з кастрацыяй (“комплекс кастрацыі” вельмі істотны ў сыстэме Фройда; гісторыя гэтага комплексу бярэ пачатак у сьвядомым падаўленьні чалавека чалавекам, калі чалавек зразумеў, што можна больш чым забіць свайго ворага, можна пазбавіць яго магчымасьці працягвацца ў дзецях). Таму не-сьвядомае (“Яно”) лічыць гэбраяў жорсткімі. Гэбраі, якія “кастрыруюць” сваіх дзяцей, здольныя на якое заўгодна забойства.

“Яно” пагарджае гэбраямі, бо яны кастраты, і адначасна баіцца гэбраяў, бо яны кастрыруюць.

* * *

Асобая старонка ў біяграфіі Фройда — яго адносіны зь сябрамі і вучнямі. Але напачатку міжвольная “самахарактарыстыка” з працы “Па той бок прынцыпу насалоды”: “Так, напрыклад, вядомыя асобы, у якіх усялякія чалавечыя адносіны заканчваюцца тым самым: дабрачынец, якога кожны зь ягоных выхаванцаў у нейкую пару пакідае з крыўдай і злосьцю, колькі б ні розьніліся гэтыя выхаванцы, як быццам прысуджаны да таго, каб зьведаць усе пакуты няўдзячнасьці; ёсьць мужчыны, у якіх кожнае сяброўства завершваецца тым, што сябра ім здраджвае; ёсьць іншыя, якія ў сваім жыцьці бясконцую колькасьць разоў абіраюць каго ў якасьці бясспрэчнага ўласнага ці нават грамадзкага аўтарытэту, а затым, праз пэўны час, скідваюць гэты аўтарытэт з пастамэнту і падымаюць туды наступны...”