Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

Адразу заўважым, што для бэлетрызацыі жыцьцё Фройда ня надта прыдатнае. Калі не лічыць падарожжа ў Амэрыку па запрашэньні тамтэйшых прыхільнікаў псыхааналізу (пасьля вандроўкі Фройд ганарыста заўважыў: “Гэтыя людзі не падазраюць, што я ім прынёс чуму”) і некалькіх “выпраў” у эўрапейскія сталіцы, — як кажуць, воку няма за што зачапіцца.

Свой век Зыґмунд Фройд пражыў у Вене, меў шасьцёра дзяцей, сяброў і вучняў. Зь дзевяці гадзінаў раніцы і да васьмі вечара ён прымаў пацыентаў у клініцы. А пасьля працаваў за апоўнач ля пісьмовага стала. І так штодня на працягу ўсяго жыцьця.

Здаецца, гэтымі двума сказамі мы і акрэсьлілі ці ня ўвесь бэлетрыстычны сюжэт біяграфіі Зыґмунда Фройда. І, пэўна, няма патрэбы насычаць яго пабытовым зьместам. Адно нагадаем яшчэ, што ўсе дасьледчыкі жыцьця і творчасьці Фройда адзначаюць: тэарэтык “пансэксуалізму” быў, як мы звыкліся казаць, высокамаральным чалавекам, і ў гэтым сэнсе яго недарэмна параўноўваюць з Фрыдрыхам Ніцшэ.

Згаданая як бы алягічнасьць трымаецца сваёй унутранай лёгікі. Каб мець маральнае права пабурыць каноны ўгрунтаванай традыцыйнай маральнасьці, трэба быць самому бездакорна маральным у той самай традыцыйнай маральнасьці. Інакш гэта будзе звычайным камечаньнем традыцыі з магчыма неўсьвядомленым жаданьнем прыхаваць за яе зморшчынамі свае заганы і хібы. Прыкладаў апошняга, асабліва ў асяродку творчай інтэлігенцыі, колькі заўгодна, але ўсе яны застаюцца ў межах індывідуальнага выбрыку і не дэфармуюць карэнных прынцыпаў этычнай канстытуцыі.

* * *

Для шараговага інтэлігента Зыґмунд Фройд — гэта ўсяго толькі некалькі мэтафараў (“лібіда”, “Эдыпаў комплекс”, “дзіцячая сэксуальнасьць”, магчыма” “Звыш-Я” і... “фрайдызм”). Як гэта ня дзіўна, шараговы інтэлігент у пэўным сэнсе мае рацыю. Натуральна, зробленае Фройдам не ўпіхаецца ні ў якую заўгодна колькасьць мэтафараў, хаця парадыгма ягонай веды недзе збольшага (прымітызавана, спрошчана) акрэсьліваецца пералічаным вышэй. Але пры адной умове — калі мы не забудземся на выціснутае (выцясьненьне). “Вучэньне пра выціснутае зьяўляецца падмуркам, на якім трымаецца ўсё збудаваньне псыхааналізу...” — падкрэсьліваў Фройд.

Трохі пазьней мы высьветлім, што хаваецца за гэтым тэрмінам, але перш хацелася б сказаць вось аб чым...

Напрыканцы эпохі клясычнага рацыяналізму, калі, здавалася, усё, што розум мог вытлумачыць, было вытлумачана (Ніцшэ, Маркс, Дарвін, Дастаеўскі), Фройд нагадаў людзтву пра яшчэ адну сфэру, якая дагэтуль заставалася па-за ўвагай — сфэру не-сьвядомага.

Можна спрачацца, наколькі тэрмін “несьвядомае” адпавядае таму, што знаходзіцца ў чалавеку па-за межамі ягонай сьвядомасьці, аднак увесь папярэдні досьвед людзтва гаварыў за тое, што ўглыбіні кожнага “Я” ёсьць нешта, аб чым нічога пэўнага нельга сказаць, хаця яно маецца несумненна, на карысьць чаго сьведчаць тыя самыя сны, якія кожны з нас бачыць штоноч.

Дарэчы, якраз з вытлумачэньня сноў і “пачынаецца” Фройд. Праўда, калі быць ужо зусім дакладным, то пачынаў ён сваю мэдычную кар’еру з гіпнозу, толькі даволі хутка зразумеў тое, што так бліскуча сфармуляваў Ваґнэр-Яўрэґ: “Пры гіпнозе ніколі ня ведаеш, хто каго дурыць” (маецца на ўвазе — доктар пацыента ці наадворот).

Ідэя лячыць істэрыю не гіпнозам, а праз тлумачэньне сноў пацыента, належала венскаму доктару Ёзафу Брэеру, але калі для Брэера яна сама сабой і вычэрпвалася, то Фройд на яе грунце зладзіў тэорыю псыхааналізу. І вось тут да мейсца будзе сказаць пра выціснутае, пра вынаходніцтва, аўтарскае права на якое належыць, бясспрэчна, аднаму Фройду. Падсьвядомае (у Фройдаўскім разуменьні) я б параўнаў, скажам, з склепам, ператвораным у сьметнік, куды скідаецца (выціскаецца) увесь бруд жыцьця, пачынаючы зь першай хвіліны нараджэньня чалавека: жахі, пакуты, здрады, расчараваньні, крыўды... адным словам, увесь фізычны і маральны боль... А да таго ж там туляцца і ўсе комплексы біялягічна-сацыяльнага жыцьця, якія дастаюцца нам у спадчыну ад продкаў. Аднак ня трэба думаць, што ўсё гэта, выціснутае ў падсьвядомасьць, ляжыць недзе там па закутках покатам і не варушыцца. Наадварот, якраз “Яно”, падсьвядомае, ня выяўленае ў досьведзе, і кіруе нашым “Я”, актыўна ўзьдзейнічае на ўчынкі, паводзіны і нават лад мысьленьня кожнага з нас.

Каб зазірнуць у падсьвядомае і хоць трохі разабрацца ў той неверагоднай блытаніне, што дзеецца там, Фройд прапанаваў сваеасаблівы ліхтарык — сыстэму вытлумачэньня сноў. Заўважым, чалавек ад веку тлумачыў свае сны, але, так бы мовіць, у футуралягічнай праекцыі, а Фройд, углядаючыся ў сны, зазірнуў у былое чалавека (і людзтва), каб праз аналіз мінулых бедаў і спадчынных комплексаў пазбавіць пацыента той ці іншай хваробы.