Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

У гэтым фрагмэнце сказана амаль усё пра ўзаемаадносіны Фройда зь сябрамі і вучнямі — і наадварот...

Шарко, Брэер, Адлер, Юнґ, Штэкель, Ранк, Вітэльс... Яны і шмат хто яшчэ былі настаўнікамі-сябрамі, паплечнікамі, адэптамі, вучнямі, папулярызатарамі псыхааналізу, і ўсіх іх аб’ядноўвае, акрамя адданасьці Фройду — непрыгожае расстаньне са сваім кумірам. Хтосьці самахоць адыходзіў, але большасьць адпрэчваў сам Фройд. Самымі вядомымі сталіся сваркі Фройда з Юнґам і Адлерам, што і натуральна, бо кожны зь іх зрабіў унёсак у тэорыю (і філязофію) псыхааналізу амаль роўны фройдаўскаму. З Адлерам (аўтарам “комплексу непаўнавартасьці”) Фройд разьвітаўся таму, што той і ня ўтойваў свайго жаданьня перахапіць у Фройда мэсыянскую паходню. (“Ці вы думаеце, што для мяне вялікая радасьць усё жыцьцё быць у вашым ценю?..”)

Пазьней Фройд знойдзе магчымасьць, каб паспрабаваць збэсьціць свайго суперніка: “Гэта не замінае паплечнікам Адлера вітаць у яго асобе Мэсію, да зьяўленьня якога зьняверанае чалавецтва рыхтавалася шэрагам папярэднікаў. О! Мэсія, натуральна не ўяўляе сабой нічога пэўнага” (“Нарысы па гісторыі псыхааналізу”).

Больш складаным быў канфлікт зь Юнґам, самым любімым вучнем, якога Фройд у хвіліны расчуленасьці называў “сынам”.

Юнґ быў лідарам швэйцарскай школы псыхааналізу, якая адыграла істотную ролю ў папулярызацыі псыхааналізу. Але разам з адданасьцю вучэньню Фройда “швэйцарцы” ўпарта не прымалі яго татальную сэксуальнасьць.

Пратэстанцкая Швэйцарыя ніяк не хацела дый не магла пагадзіцца з поглядамі Фройда на чалавека, як на асацыяльнага эгаіста. Для пратэстантызму, які змог даволі ўдала паяднаць хрысьціянства з сацыянальцю (і амаль “сацыялізмам”), дэ-хрысьціянізацыя і дэ-сацыялізацыя чалавека да ўзроўню голай біялёгіі, заакцэнтаванай на сэксуальных інстынктах, — была абсалютна непрымальнай.

Але ці ня мелі “швэйцарцы” рацыю, уцякаючы ад свайго Мэфістофеля да Бога? У вытлумачэньні чалавека празь ягоную паталёгію было нешта настолькі паталягічнае, з чым цяжка было канчаткова прымірыцца каму заўгодна.

Дый увогуле, з вучэньнем Фройда адбывалася дзіўная рэч. Кожны ягоны складнік паасобку, хаця і выклікаў пярэчаньні, але збольшага падаваўся прымальным. А вось у цэлым з вучэньнем немагчыма было зьмірыцца, ні зыходзячы з звычайнага здаровага сэнсу, ні зь веданьня чалавека ў гістарычным прасьцягу, ні стасуючы яго зь іншымі сыстэмамі вымярэньня.

Урэшце, і сам Фройд адчуў, зразумеў дыспрапорцыю паміж біялёгіяй і сацыяльнасьцю сваёй тэорыі (чаму, несумненна, паспрыяла ўпартасьць “швэйцарцаў” і асабіста працы Юнґа) і, шукаючы шляхі да збалянсаванасьці, ён прыйшоў да таго, што потым пазначыў тэрмінам “Звыш-Я”.

Фройду давялося пагадзіцца зь відавочным: чалавецтва так доўга жыве супольным жыцьцём, што сацыяльныя законы супольнасьці залеглі ў ягоныя інстынкты. І хаця сэксуальнасьць, як мэханізм жыцьцядзейнасьці зьяўляецца асноваю чалавека, але нішто іншае, а менавіта культура ў самым шырокім разуменьні гэтага слова ўтаймавала біялёгію і надала чалавеку “чалавечы” вобраз.

* * *

Цяпер мы можам сказаць колькі словаў пра агульны выраз філязофіі фройдаўскага псыхааналізу...

Напачатку ўсяго — “Яно”, прытоены ў не-сьвядомым і зблытаны, як каўтун, вузел псыхікі, у якім больш-менш зразумела адно тое, што “Яно” зьдзяйсьняе сябе па прынцыпу імкненьня да асалоды. Прага асалоды — вось тая пуцявіна, якой трымаецца біялёгія чалавека.

Але паколькі на шляху гэтага сьляпога імкненьня несупынна сустракаюцца перашкоды, то ў чалавеку паступова напрацоўваецца “Я”, якое з аднаго боку, “пралічвае” варыянты, як абмінуць гэтыя перашкоды, а з другога — утаймоўвае “Яно”, узгадваючы ягоную хэнць з канкрэтнымі сацыяльнымі варункамі.

“Я” — вытворчае ад” Яно” і адначасна вынік гістарычнага разьвіцьця культуры, якая прарасьціла ў ім пачуцьці сораму, віны, граху, узгадавала сацыяльныя забароны, маральныя аўтарытэты, усё тое, што Фройд абагульняе тэрмінам “Звыш-Я”.

“Звыш-Я” — гэта як бы вышэйшая істота ў чалавеку, ягоны духоўна-сацыяльны ідэал.

Мяркуючы па Фройду, нашае “Я” ўвесь час знаходзіцца ў складаным становішчы выбару паміж не-сьвядомым “Яно” і занадта сьвядомым “Звыш-Я”. А яшчэ “Я” — мейсца, дзе зь пераменным посьпехам ідзе несупынная бойка паміж біялёгіяй і культурай, сэксуальнымі комплексамі і сацыяльнымі табу.

У філязофскім аспэкце “мэханізмы” Фройда могуць слугаваць падставаю для самых розных высноваў. Асабіста мне ў першую чаргу заўважаецца наступнае. Калі Фройд мае рацыю, і не-сьвядомае “Яно” сапраўды валадарыць над “Я”, то тады практычна здымаецца адна з асноўных праблемаў спэкулятыўнай мэтафізыкі — праблема свабоды волі.