Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

* * *

“Мяне маглі б запытацца, ці перакананы я сам, і ў якой ступені, у сапраўднасьці распрацаваных тут прапановаў. Я адказаў бы, што не перакананы і не спрабую схіліць да веры іншых. Дакладней: я ня ведаю, наколькі я ў іх веру. Мне здаецца, што афэктыўны момант перакананасьці тут нават не павінен прымацца да ўвагі. Бо можна захапіцца рухам думкі і за ім кіравацца да апошняе магчымасьці ўсяго толькі з навуковай цікаўнасьці...”

Гэтыя словы Фройда я цытую з працы “Па той бок прынцыпу насалоды”. І хаця яны былі сказаныя з нагоды адной канкрэтнай праблемы, думаецца, ня будзе вялікай памылкай перанесьці згаданую “самаацэнку” на ўсю ягоную творчасьць.

Малаверагодна, каб у глыбіні душы Фройд не прызнаўся сабе, што ён увесь час трошкі “блефуе”, што ён не стамляецца балянсаваць на мяжы навукі і паэтычнай гіпэрбалы, што канструкцыя ягонай сыстэмы трымаецца ня столькі на вывераных фактах, колькі на аналізе ўласнага падсьвядомага і авантурных высьверках інтуіцыі.

І тут, здаецца, да мейсца будзе пытаньне: псыхааналіз (па Фройду) — навука ці мастацтва? (дарэчы, неяк Фройд, магчыма, у палемічным гуморы, сказаў, што для псыхааналітыка лепей ня мець мэдычнай адукацыі.)

За тое, што псыхааналіз больш мастацтва, чым навука, сьведчыць наступнае назіраньне. Кожны з буйных прадстаўнікоў гэтай сфэры дзейнасьці, выкарыстоўваючы мэханізмы псыхааналізу, прыходзіў да высноваў, якія супярэчылі, аспрэчвалі ці ўвогуле адпрэчвалі базавыя пастуляты мэтаду. Гэтая дзіўная заканамернасьць выявілася ўжо ў творчасьці найбольш таленавітых вучняў Фройда (Юнґа, Адлера, Штэкеля) і працягвалася ў ягоных наступнікаў (Рэйха, Салівэна, Хорні, Фрома, Маркузэ).

Аналізуючы гэтую заканамернасьць, нельга абмінуць увагаю той факт, што ў псыхааналізе, як і ў мастацкай творчасьці, практычна адсутнічаюць аб’ектыўныя крытэры, і ўсё залежыць ад індывідуальнай творчай канстытуцыі, ад таго, на якім этычным, сацыяльным, эстэтычным (расава-біялягічным таксама) грунце ўзгадаваўся сам аналітык.

Урэшце, калі б зьвесьці ў сыстэму ўсе супярэчнасьці розных псыхааналітычных сыстэмаў, то ад псыхааналізу не засталося б нічога. Акрамя самога псыхааналізу. Дык што, перад намі адна з найвялікшых містыфікацыяў XX стагодзьдзя? Наўрад ці пры самых крытычных адносінах да псыхааналізу Фройда гэткае можна будзе сьцьвярджаць нават у будучым. Да таго ж, містыфікаваць можна адно таго, хто чакае быць зьмістыфікаваным.

Але нават калі вучэньне Фройда — містыфікацыя, то яна нам была патрэбнай. Чалавек заўсёды быў гатовы абмяняць панылую праўду пра сябе на інтрыгуючую фантазію. За гэта выразна сьведчыць уся гісторыя рэлігіі і мастацтва.

* * *

Зыґмунд Фройд пражыў 83 гады. Напрыканцы жыцьця ён захварэў на рак горла і амаль не займаўся клінічнай працай, але творчую дзейнасьць не пакідаў, пакуль былі хоць якія сілы.

Пасьля захопу Аўстрыі нацыстамі ў 1938 годзе ў яго адабралі пашпарт, і з жыхара гета ён стаўся ягоным вязьнем. Фашысты пазбавілі Фройда маёмасьці і бібліятэкі; чатыры ягоныя сыны загінулі ў концлягеры. Такі ж лёс чакаў і яго самога. Але вялізны міжнародны аўтарытэт і выкуп у 100 000 шылінгаў дапамаглі яму пакінуць Вену. Апошні год ён пражыў у Англіі і памёр 23 верасьня 1939 году.

1. У ПАЛОНЕ БІЯГРАФІІ

Я адно, мае творы іншае.

Бацька Фрыдрыха Ніцшэ — Карл Людовік Ніцшэ — быў лютэранскім пастарам. І, пэўна, не абы-якім, бо да яго зь вялікай прыязнасьцяй ставіўся сам кароль Прусіі Фрыдрых Вільгельм IV.

Дарэчы, Фрыдрых Ніцшэ зьявіўся на сьвет у дзень нараджэньня караля. Шчасьлівы бацька запісаў у царкоўнай кнізе: “Сын мой, тваім імем на зямлі будзе Фрыдрых Вільгельм, у памяць караля, майго дабрадзея, у дзень нараджэньня якога ты атрымаў жыцьцё”.

Хлопчык рос ціхім, маўклівым, загаварыў толькі ў два з паловаю гады (хто тады мог падумаць, што гэтага маўчуна будзе слухаць увесь сьвет!..).

Але дамо слова самому Ніцшэ, які ў лісьце Брандэсу (датаваным 19 сакавіка 1888 г.) выкладае сваю біяграфію наступным чынам: “Vita. Я нарадзіўся 15 кастрычніка 1844 году на мейсцы бойкі каля Лютцэне. Першае імя, якое я пачуў, было імя Ґустава Адольфа. Мае продкі былі польскай шляхтай (Ніцкі)*, пэўна, тып добра захаваўся, нягледзячы на тры нямецкія “маці”. За мяжой мяне звычайна таясамяць з палякам, яшчэ гэтай зімою я быў занесены ў сьпіс замежнікаў, якія наведалі Ніццу, comme Polonais. Мне кажуць, што мая галава сустракаецца на карцінах Матэйкі. Мая бабуля належала да шылераўска-ґётэўскага колу ў Вэймары. Я меў радасьць быць выхаванцам паважнай Шульпфорты, адкуль выйшла столькі вялікіх людзей (Кляпшток, Фіхтэ, Шлеґель, Ранкэ і г.д. і да т.п.), добра вядомых у нямецкай літаратуры. У нас былі настаўнікі, якія зрабілі б (ці зрабілі) гонар якому заўгодна ўнівэрсытэту. Я вучыўся ў Боне, пазьней у Лейпцыгу: стары Рыґль, тады першы філёляг Германіі, амаль з самага пачатку адзначыў мяне сваёй увагаю. У 22 гады я быў супрацоўнікам “Цэнтральнай літаратурнай газэты” (Царнкэ). Я непасрэдна прычыніўся да стварэньня філялягічнай суполкі ў Лейпцыгу, якая існуе і пасёньня. Зімой 1868/69 гг. базэльскі ўнівэрсытэт запрапанаваў мне прафэсуру, я тады ня быў яшчэ доктарам. Хутка пасьля гэтага Лейпцыгскі ўнівэрсытэт надаў мне ступень доктара досыць ганаровым чынам: безь якой-небудзь абароны, нават без дысэртацыі. Зь вялікадня 1869 па 1979 г. я жыў у Базэлі; мне давялося адмовіцца ад майго нямецкага грамадзянства, бо, паколькі я быў афіцэрам (конны артылерыст), я ня змог бы ўхіляцца ад надта частых позваў на службу, не парушаючы сваіх акадэмічных абавязкаў. Тым ня менш я дасьведчаны ў двух відах зброі: у шаблі і гарматах і, магчыма, яшчэ ў трэйцім... У Базэлі, нягледзячы на маю маладосьць, усё адбывалася як нельга лепей: здаралася, асабліва пры абароне доктарскіх дысэртацыяў, што той, каго экзаменавалі, быў старэйшы за экзаменатара. Дарункам лёсу, выпаўшым на маю долю, сталася сардэчная прыязьнь паміж Якабам Буркхардтам і мною — досыць нязвыклы факт для гэтага вялікага непрыяцеля ўсялякага таварыства мысьляра-адзінотніка. Яшчэ большым дарункам было тое, што ў мяне з самага пачатку майго існаваньня завязалася вялікае сяброўства з Рыхардам і Казімай Ваґнэрамі, якія жылі тады ў сваім маёнтку Трыбшэн, каля Люцэрна, быццам на нейкім востраве, без усялякіх ранейшых стасункаў. Некалькі гадоў дзялілі мы паміж сабою ўсё вялікае і малое; давер ня ведаў межаў. (Вы знойдзеце ў сёмым томе Збору твораў Ваґнэра “ліст”, надрукаваны ім для мяне з нагоды “Нараджэньня трагедыі”.) З гэтага моманту і надалей я пазнаёміўся зь вялікім колам цікавых людзей (і “людцаў” — Menschinnen), па сутнасьці амаль з усім, што расьце паміж Парыжам і Пецярбургам. Перад 1876 годам здароўе маё пагоршылася. Я прабыў тады зіму ў Сарэнта з маёй даўняй сяброўкаю баранэсаю Мэйнзэнбуг (“Успаміны ідэалісткі”) і сымпатычным доктрам Рэ. Стан мой не палепшыўся. Неверагодна пакутлівы і ўчэпісты галаўны боль адбіраў усе мае сілы. З гадамі ён нарастаў да піку хранічнай хваравітасьці, так штогод налічваў тады для мяне да 200 пякельных дзён. Нядуг мусіў быў мець выключна лякальную прычыну: пра якую-небудзь нэўрапаталягічную падставу ня можа быць і гаворкі. Я ніколі не заўважаў за сабою сымптомаў душэўнага бязладзьдзя, нават ніякай тэмпературы, ніякага памутненьня розуму. Мой пульс быў тады такім жа павольным, як пульс першага Напаліёна (=60). Маёй спэцыяльнасьцю было на працягу двух-трох дзён запар з абсалютнай яснасьцю цярпець нясьцерпны боль cru, vert, які суправаджаўся ванітамі. Распаўсюдзілі чуткі, быццам я ў шпіталі для вар`ятаў (і нават памёр там). Няма большай памылкі. Сталасьць майго духу выпадае якраз на гэтую страшную пару; сьведчаньне — “Золкавы ранак”, які я пісаў у 1881 годзе, калі перажыў зіму ў неверагодным змарненьні, адлучаны ад дактароў, сяброў і радзімы. Кніга паслугуе мне ў пэўным сэнсе “дынамомэтрам”: я напісаў яе зь мінімумам сілаў і здароўя. З 1882 году мае справы, натуральна, досыць марудна, пачалі рухацца да лепшага: крыза была пераадолена (мой бацька памёр вельмі маладым, якраз у тым узросьце, у якім я сам быў бліжэй за ўсё да сьмерці). Мне і сёньня яшчэ трэба аберагацца: шэраг умоў кліматычнага і мэтэаралягічнага парадку для мяне абавязковы. Зусім ня выбарам, а непазьбежнасьцю зьяўляецца тое, што я праводжу лета ў Верхнім Энгадзіне, а зіму — на Рыўеры... У рэшце рэштаў хвароба прынесла мне найвялікшую карысьць: яна выдзеліла мяне зь іншых, яна вярнула мне мужнасьць да сябе самога... Да таго ж я, адпаведна сваім інстынктам, адважная жывёліна, нават мілітарыстычная. Доўгае супраціўленьне трошкі раззлавала мой гонар. — Ці ж я не філёзаф?..”