Алесь Паплаўскі - Пастка для рэха

Праз некаторы час мы дабраліся да старой бязверхай ліпы. Гэта і было, па ўсім відаць, тое месца, куды ён мяне валок. Ён мітусліва агледзеўся, нібыта правяраючы, сочаць за намі ці не, і, упэўніўшыся, што вакол нікога няма, схапіў мяне за грудкі. Я зрабіў перасцярожлівы крок назад. Ён рвануў мяне на сябе і прыціснуў да цаглянай агароджы. Кашуля вылезла з джынсаў, і голае цела кранулася халоднай атынкоўкі. Я выплюнуў кроў, магчыма, задыхаўшыся, прыкусіў сабе язык, і паспрабаваў вызваліцца. Я чуў яго цяжкае дыханне ля свайго вуха, і мне рабілася страшна. «Што яму трэба? Чаго ён хоча?» — губляўся я ў жахлівых здагадках, прыслухоўваючыся, як узбуджана тахкае побач з маім яго сэрца. Ён зазіраў мне ў вочы і маўчаў. Гэта быў погляд драпежніка, маладога ваўка, які толькі яшчэ вучыцца распраўляцца са сваёй ахвярай. Ва ўсякім разе, так мне тады здавалася. Гэты позірк будзе яшчэ доўга пераследаваць мяне, але вызначыць яго сапраўдную прыроду я так ніколі і не здолею.

— Ведаеш, хто быў той чалавек? — разрадзіўся ён нечакана гнеўным шэптам.

Я неўразумела паціснуў плячыма. Я і насамрэч не разумеў яго.

— Не прыкідвайся валенкам, — страсянуў ён мяне. Адарваў ад атынкоўкі і з усёй моцы прыціснуў зноў.

— Я не разумею цябе, — выціснуў я заікаючыся. Атрымалася зусім непераканаўча. Верагодна, з-за гэтай баязлівасці, якую я не спрабаваў ніколі хаваць ні ад каго, ён і ненавідзеў мяне.

— Памятаеш, тады, на кухні, — удакладніў Бонза. Я кіўнуў галавой. — Гэта быў мой айчым…

У паветры павісла цішыня.

— Айчым? — выціснуў я здзіўлена.

— Так.

— А бацька?.. — ледзь вымавіў я.

— У мяне няма бацькі, — злосна шыкнуў ён. — Памёр…

— А я думаў…

— Што ты мог думаць? Што?.. Думаў ён… Хіба такія, як ты, здольныя думаць? — з’едліва ўсміхнуўся ён. — Ніколі, чуеш мяне, ніколі, такія, як ты!.. — узмацніў ён да непазнавальнасці голас, звяртаючыся некуды ў пустку школьнага дворыка.

Рэха вярнула яго словы. Я збянтэжана зазіраў яму ў вочы і чакаў працягу яго думкі. Ён маўчаў.

— Што — такія, як я?.. Што?.. — закрычаў я ў запале дрыжачым ад хвалявання голасам.

— Ніколі і нікому, чуеш мяне, нікому, не буду мыць ногі! Зразумеў? Няхай яны мне іх цяпер мыюць.

І тут яго прарвала. Ён пачаў расказваць пра сябе ўсё: і чаму ім давялося пераехаць у наш горад, і чаму айчым здзекуецца з іх, бо маці выйшла за яго замуж, не кахаючы яго, і шмат пра што іншае. Я ўважліва слухаў і баяўся паварухнуцца. Мне здавалася, што расказвае ён усё гэта не мне, а самому сабе. Ва ўсякім разе, узнікала такое ўражанне, што ён апраўдваецца перад сабой.

— Вось і ўсё, — нечакана скончыў ён свой аповед.

Зноў павісла маўчанне.

— Навошта вы патакаеце яму? — выціснуў я непераканаўча, абы не маўчаць.

Ён уздрыгнуў і злосна зіркнуў на мяне.

— Што ты разумееш у гэтым, дурань? — ён адпусціў мяне.

— Пайшоў прэч, неданосак! — нечакана сказаў ён і рушыў да школы.

Мне падалося, што сказаў ён гэта праз слёзы. Я памыляўся. Ніякіх слёз не магло быць. Ён развучыўся плакаць, калі быў яшчэ немаўлём.

Я так і застаўся стаяць ля той старой бязверхай ліпы. Гэтае месца я буду наведваць потым яшчэ неаднойчы. Цягнуць мяне сюды будзе нездарма. Менавіта тут упершыню я спазнаў сваё раздваенне. На хвілінку мне падалося, што я — гэта Бонза, што Бонза — гэта я.

Маўчуноў мы не любім за іх штучную немату і скрытнасць. Нам здаецца, што яны ўвесь час нечага нам недагаворваюць. А што можа быць горш за людскую недагаворанасць? Не бяруся пераконваць вас, так гэта ці не, але адной з прычын, з-за чаго я ўзненавідзеў Бонзу, было яго ўменне пладзіць вакол сябе розныя чуткі. З цягам часу я зразумею, што пераважнай большасці з нас проста няма чаго сказаць адно аднаму, што мэты нашых зносін — спробы выведаць гэтую чужую недагаворанасць. Нам хочацца падпарадкоўваць і падладжваць людзей пад сябе, а для гэтага мы павінны знаць пра іх усё. Магчыма, з гэтай прычыны Бонза і баяўся калі-небудзь прагаварыцца. Ды і я таксама. Мы хавалі адзін ад аднаго тое, чаго схаваць было нельга. Нашы тайны былі напісаныя на нашых тварах. І тыя скупыя, рэдкія словы, якімі мы абмаўляліся з ім іншы раз, не неслі ніякай патрэбнай інфармацыі. Недаказанае хавалася ў доўгіх паўзах. Мы чыталі яго па чырвані на нашых тварах. Нягледзячы, што вучыліся мы ў адным класе, сядзелі за адной партай і жылі ў адным доме, адзін аднаго мы амаль што не ведалі. Мы былі знаёмымі незнаёмцамі. Мне здавалася, што мы выдумалі адзін аднаго, як антыподаў, як поўную супрацьлегласць. Менавіта з гэтай прычыны, з-за адсутнасці некаторых якасцей характару я і хацеў быць падобным да яго. Без іх, як мне здавалася, маё жыццё склалася б зусім па-іншаму. Мы дзялілі з ім усё: лесвічную пляцоўку, дворык ля нашага дома, школьную парту, вуліцу, горад, сяброў. Ён заўсёды забіраў сабе самы смачны і самы вялікі кавалак. Прыкмета сілы — атрымліваць перамогу. Думкі людзей, якія імкнуцца заваяваць свет, не павінны быць занятыя талеркай баршчу. Скуль мне, зялёнаму, было ведаць, што, калі доўга маўчаць, маўчанне пачынае расці ўшыркі, як пухліна, што недагаворанасць разбурае нас знутры, робіць адзінокімі, нараджае нянавісць да ўсяго і да ўсіх. Хаця не бывае аднаго пункту гледжання, як не бывае і адназначнага адказу. На пытанне, што ёсць для чалавека абсалютнае шчасце, Рабэр Касэры, прыяцель Альбера Камю, не задумваючыся адказаў: «Жыць у адзіноце».