Fiodor Dostojewski - Skrzywdzeni i poniżeni

— Zawołaj ich, Wania — powiedziała wreszcie słabym głosem — chcę się z wami wszystkimi pożegnać... Żegnaj, Wania!...

Uścisnęła mnie po raz ostatni mocno, mocno. Weszli wszyscy. Staruszek nie mógł pojąć, że Nelly umiera; nie mógł dopuścić tej myśli. Aż do ostatniej chwili spierał się z nami, zapewniając, że Nelly wyzdrowieje na pewno. Wysechł zupełnie ze zmartwienia, przesiadywał przy łóżku Nelly całymi dniami, a nawet nocami... Ostatnie noce dosłownie nie spał wcale. Starał się uprzedzać najmniejszy kaprys, najmniejsze życzenie Nelly i wychodząc od niej płakał gorzko, ale za chwilę znowu nabierał nadziei i upewniał nas, że ona wyzdrowieje. Zastawił kwiatami jej pokój. Raz kupił bukiet prześlicznych róż, białych i czerwonych, chodził po nie gdzieś daleko i przyniósł swojej Nelly... Wszystko to wzruszało ją bardzo. Nie mogła nie odpowiadać całym sercem na tak powszechną miłość. Tego wieczora, gdy się z nami żegnała, starzec w żaden sposób nie chciał żegnać się z nią na zawsze. Nelly uśmiechnęła się do niego i przez cały wieczór starała się być wesoła, żartowała z nimi, śmiała się nawet... Wyszliśmy od niej prawie z nadzieją w sercu, lecz na drugi dzień nie mogła już mówić. W dwa dni później umarła.

Pamiętam, jak starzec ubierał kwiatami jej trumienkę i z rozpaczą patrzył na wychudłą, martwą twarzyczkę, na ręce skrzyżowane na piersi. Płakał nad nią jak nad własnym dzieckiem. Natasza i my wszyscy pocieszaliśmy go, lecz był niepocieszony i zachorował poważnie po pogrzebie Nelly.

Anna Andriejewna sama oddala mi szkaplerz, który zdjęła z jej piersi. Szkaplerz zawierał list matki Nelly do księcia. Zwracała się do księcia z przekleństwem, mówiła, iż nie może mu przebaczyć, opisywała ostatnie tygodnie swego życia, okropności, na których pastwę pozostawia Nelly, i błagała go, by zrobił coś dla dziecka. "To Pana dziecko — pisała — to Pańska córka i Pan wie, że to jest Pańska rodzona córka. Kazałam jej iść do Pana, gdy umrę, i oddać do rąk ten list. Jeżeli Pan nie odepchnie Nelly, to może tam przebaczę Panu i w Dzień Sądu sama stanę przed tronem Boga i będę błagać Sędziego, by odpuścił Panu grzechy. Nelly zna treść mego listu, czytałam go jej i opowiedziałam jej o wszystkim, wie wszystko..."

Lecz Nelly nie spełniła zlecenia: wiedziała o wszystkim, lecz nie poszła do księcia i umarła nieprzejednana.

Gdyśmy wrócili z pogrzebu, poszedłem z Nataszą do ogrodu. Dzień był gorący, jaśniejący blaskiem. Za tydzień Ichmieniewowie mieli wyjechać. Nataszą spojrzała na mnie długim, dziwnym spojrzeniem.

— Wania — powiedziała. — Wania, przecież to był sen!

— Co było snem? — zapytałem.

— Wszystko, wszystko — odrzekła — wszystko, co było w ciągu tego roku. Wania, dlaczego ja zburzyłam twoje szczęście?

I w oczach jej wyczytałem:

"Moglibyśmy być na zawsze szczęśliwi razem."

Mojżesz Saphir (1795-1858) — znany ówcześnie satyryk.

Mowa o gazecie, wydawanej w Lipsku w połowie ubiegłego stulecia.

Krytyk literacki B., o którym kilkakrotnie mowa w powieści, to Wissarion Bieliński. Rękopis — to pierwsza powieść Dostojewskiego Biedni ludzie, którą Bieliński czytał w rękopisie w r. 1845, a która drukiem ukazała się w r. 1846. Swój pogląd na Biednych ludzi wyraził Bieliński w artykule Pietierburgskij sbornik, opublikowanym w czasopiśmie "Otieczestwiennyje Zapiski", 1846, nr 3.

Aleksander Sumarokow (1718-1777) poeta, tragediopisarz. Dokonał przeróbki Hamleta, zapoznając w ten sposób publiczność rosyjską z Szekspirem.

Popularni w swoim czasie bohaterowie dwóch romansów historycznych Zagoskina — Roslawlew, czyli Rosjanie w roku 1812 (1831) oraz Jurij Miloslawski, czyli Rosjanie w roku 1612 (1829).

Cytat z komedii Gogola Rewizor (akt I, scena I, kwestia Horodniczego). Zdanie to stało się ogólnie przyjętym powiedzeniem, oznaczającym, że wszystko powinno być w miarę, bez przesady.

W początku wieku XIX ukazało się pod tym tytułem kilka romansów pseudohistorycznych, m.in. Książę Pożarski i niżegorodzki mieszczanin Minin, czyli Odsiecz Moskwy w r. 1612.

Mowa tu zapewne o bohaterze komedii Chmielnickiego Zamki na lodzie Wozdusznyje zamki, 1818), dymisjonowanym miczmanie Alnaskarze, który marzy o sławie i odznaczeniach.

Mowa o opowieści romantycznej Mikołaja Polewoja Abadonna (1834).

Ironiczna aluzja do gazety "Północna Pszczoła" ("Siewiernaja Pczeła"), wydawanej w latach 1820-1860.

Bieliński, o którym tu mowa, istotnie zmarł na suchoty w r. 1848.

Mowa o soborze św. Isaakia.

Car Aleksy Michajlowicz panował w latach 1645-1676. Historia Karamzina — Historia Państwa Rosyjskiego (Istorija Gosudarstwa Rossijskogo, 1818), pierwsza nowoczesna monografia dziejów Rosji, doprowadzona do okresu tzw. Smutnego Wriemieni i nie ukończona.

Fragment wiersza J. Polońskiego Dzwoneczek, ogłoszonego w r. 1845.

Mowa o bohaterze komedii Gogola Ożenek, poruczniku Żewakinie, przedstawionym jako wielki śmieszek.

Zapewne aluzja do trzęsienia ziemi, które istotnie nawiedziło Lizbonę w r. 1755.

Powiedzenie przypisywane Molierowi, brzmi jednak inaczej: ii m'est permis de reprendre mon hien ou je le trouve (wolno mi odebrać moją własność od tego, u kogo ją znajduję), odnosi się bowiem do rzekomego plagiatu, popełnionego przez Cyrana de Bergerac, który przywłaszczył sobie kilka scen z komedii Moliera.

Imiona tych dwóch postaci (w oryg. Lowinka i Borinka) wzorowane są na wspomnianych w komedii Gribojedowa Mądremu biada, w kwestii Riepietiłowa, imionach dwóch młodzieńców, paplających "postępowo" frazesowiczów, Lewona i Borinki.

Mowa o utworze Lwa Tołstoja, ogłoszonym w wydaniu książkowym w r. 1856.

Aluzja do słynnych Tajemnic Paryża Eugeniusza Sue, ogłoszonych po raz pierwszy w odcinku paryskiego "Journal des Debats" w latach 1842-43.

Mowa o reformach zapoczątkowanych około r. 1860.

Mowa tu o Iwanie Turgieniewie, który w powieści W przededniu (1860) podobną wypowiedź wkłada w usta bohatera książki, Bierseniewa.

Puszkin, Eugeniusz Oniegin, 6, XXI.

Mowa tu zapewne o Tołstoju, który ogłaszał w odstępach dwuletnich poszczególne części swojej autobiograficznej trylogii: Dzieciństwo, Lata chlopięce, Młodość, oraz Gonczarowie, który powieść swoją Oblomow pisał przez dziesięć lat (1849-1859).