Элиза Ожешко: Выбраныя творы

У маральна здаровым асяроддзі фармуецца сын Франкі, яго маленства пазбаўлена ўсяго разбэшчанага, што калечыць чалавечую асобу. Для пісьменніцы важна было знайсці ў сваім героі сапраўды чалавечае, прыгожае, што яднае яго з лёсам народа. У гэтай пастаяннай сувязі асобы і народа — характэрная рыса эпічнай манеры пісьменніцы.

Да аповесцяў беларускай нізкі тэматычна далучаюцца апавяданні «Раманіха», «На следстве», «Рэха». Дзецям, пазбаўленым маленства ў прыгоннай вёсцы, прысвечана адно з лепшых і журботных апавяданняў «Тадэвуш» (1884). Вялікай папулярнасцю карысталася апавяданне «Зімовым вечарам» (1887), перастворанае па-беларуску В.Ластоўскім. Як драматычны твор пад назвай «Рысь», яно з поспехам ставілася ў вандроўным тэатры І.Буйніцкага. Апавяданне нібы працягвала тэму аповесцяў. Яго нескладаны сюжэт: на вясковай вечарыне з'яўляецца ўцякач з катаргі Бонк. Сялянскага сына, народжанага для подзвігу і дабра, грамадства штурхнула на дно жыцця.

Э.Ажэшка сур'ёзна займалася вывучэннем фальклору і этнаграфіі беларусаў. У польскім навукова-этнаграфічным часопісе «Вісла» (рэдактар Ян Карловіч) яна апублікавала паэтычныя нарысы «Людзі і кветкі над Нёманам» (1888-1892), у якіх глыбока даследавала народны светапогляд, нацыянальны характар і культуру беларусаў.

Нарысы надзвычай багатыя зместам: гэта і псіхалагічны партрэт беларуса, і запісы песень, прымавак, казак і імкненне паказаць, як беларусы стварылі своеасаблівы прававы і этычны кодэкс, сваю філасофію дабра і зла, як узніклі іх язычніцкія ўяўленні пра сілы прыроды. Бясспрэчнымі доказамі розуму і пачуцця прыгожага ў беларусаў служаць лірычная народная песня, балада, паэтычныя назвы раслін, народная медыцына. Пісьменніца палемізавала з афіцыйнай думкай, згодна з якой беларуса выстаўлялі страшэнна абмежаванай істотай: «Гэтай думцы без сумнення супярэчыць таксама і веданне народам расліннага свету, настолькі дакладнае, што смела можна сцвярджаць: ад самага высокага дрэва да найдрабнейшай травінкі, якія растуць на той жа самай зямлі, што і ён, няма такой расліны, якая ў яго мове не мела б свае назвы, а ўжо ў саміх гэтых назвах выяўляецца назіральнасць, выказаная жывапісна і паэтычна, часам грубавата, але затое дакладна».

Падарожнічаючы па Гарадзеншчыне, Эліза Ажэшка сабрала 228 назваў раслін — лекавых і прысушлівых, вядомых і малараспаўсюджаных. Усім беларускім назвам траў яна дала лацінскія адпаведнікі пры дапамозе знаёмага батаніка. Наколькі пісьменніца была блізкая да жыцця народа і глыбока яго вывучала, сведчыць хоць бы той факт, што збірала яна свой гербарый пад кіраўніцтвам вясковых жанчын, у прыватнасці лекаркі Люці з Глядовіч. Дарэчы, назваў многіх раслін і траў не было нават у беларускім слоўніку І.Насовіча. Між тым яны шырока вядомыя ў народзе, за імі трывала замацаваліся назвы — загартушка, парушэнец і інш. Такім чынам, крыніцу развіцця і ўзбагачэння беларускай літаратурнай мовы Эліза Ажэшка бачыла ў жывой народнай мове.

Сэнс і значэнне нарысаў можна вызначыць словамі самой Э.Ажэшкі: «Мы павінны сумленна працаваць і, наколькі гэта магчыма, сумесна, каб праўдзіва паказаць і правільна ацаніць гэты асноўны грамадскі клас і гэтыя мільёны чалавечых істот, якія называюцца вясковым людам» («Wisla», t.IV, s.31).

У гарадзенскім доме пісьменніцы ўсё часцей з'яўляўся Францішак Багушэвіч — не проста як добры сябра, але перадусім як «паэт-юрыст» (так называла яго пасля смерці польская крытыка). Можна смела сцвярджаць, што пісьменніца адна з першых ацаніла грамадзянскі подзвіг і значнасць таленту Ф.Багушэвіча, была першым крытыкам і папулярызатарам яго вершаў сярод сялян, а таксама сярод шматлікіх сваіх добрых сяброў і знаёмых. «Быў у мяне нядаўна пан Багушэвіч, — паведамляла яна Яну Карловічу, — і чытаў мне казку — доўгую, поўную фантазіі, цудоўную, якую напісаў па-беларуску. Гэта прыгожы талент. Польскія вершы яго слабыя, але беларускія, на мой погляд, выдатныя. Трэба было б, усімі сіламі заклікаць яго да працы ў гэтым напрамку» (ліст ад 22 лютага 1888 года).

Творчыя сувязі Элізы Ажэшкі і Францішка Багушэвіча працягваліся і ў 90-я гады, калі беларускі паэт стаў шырока вядомы як аўтар вершаваных зборнікаў «Дудка беларуская» (1891) і «Смык беларускі» (1894). Ён разам з польскімі літаратарамі ўдзельнічаў у юбілейнай урачыстасці 9 лютага 1892 года з выпадку 25-годдзя літаратурнай дзейнасці пісьменніцы, якая была сарвана царскімі ўладамі ў Варшаве і шырока адзначалася ў Горадні. Іхняе сяброўства і творчая ўзаемадапамога з'явіліся неацэнным укладам у падмурак нашай культуры.