Элиза Ожешко: Выбраныя творы

Адначасова Эліза Ажэшка пачынае пісаць. Пазней яна прыгадвае ў аўтабіяграфіі: «Я памятаю хвіліны, калі блакітнае світанне, падаючы на мой стол, рабіла святло лямпы падобным да святла грамнічнай свечкі і прымушала мяне ўзнімаць галаву ад спісанай паперы... Я ўскоквала, выбягала з дому, выпраўлялася на палоску лугу...»

Увесну 1866 года ў часопісе «Tygodnik ilustrowany» з'явілася яе першае друкаванае апавяданне «Малюнак з галодных гадоў», навеянае людвінаўскімі ўспамінамі пра голад беларускай прыгоннай вёскі. Публіцыстычна завостранае, хоць трохі схематычнае, яно прымушала задумацца над лёсам прыгоннага сялянства, а галоўнае — з'явілася пачаткам вялікага мастацкага цыкла пра беларусаў.

З гэтым творам Э.Ажэшка адразу і назаўсёды ўвайшла ў літаратуру, мастацкая творчасць стала клопатам яе жыцця, а літаратурны заробак — адзіным сродкам для існавання.

У далейшым Эліза Ажэшка пераходзіць да жанру сацыяльнага рамана. Аднак яе творы канца 70-х, напісаныя ў духу «варшаўскага пазітывізму» (грамадска-літаратурная плынь з заклікам да асветы народа, яднання з ім дэмакратычнай шляхты), даволі расцягнутыя і трохі схематычныя («Цнатлівыя», «На правінцыі», «У клетцы»). У вобразах герояў — капіталістычных дзялкоў знайшлі адбітак ілюзіі маладой пісьменніцы наконт буржуазнага прагрэсу і ўсеагульнага дабрабыту. У хуткім часе рэчаіснасць адкінула гэтыя ідэалы. Яна пераглядае канцэпцыю «тэндэнцыйнага рамана», каб стаць мастаком выразна рэалістычнага кірунку.

Адбыліся змены і ў асабістым жыцці пісьменніцы. Вымушаная ў 1869 годзе прадаць Мількаўшчыну, яна сустракае падтрымку з боку гарадзенскага адваката С.Нагорскага, пераязджае ў Горадню. Разам з ім яна прайшла свой далейшы шлях, хоць у вачах арыстакратычнай чэрні па-ранейшаму застаецца адзінокай «эмансіпанткай», бо ў Нагорскага хворая, прыкутая да ложка жонка, а сама Эліза носіць прозвішча пакінутага мужа і «складае раманы».

У іхніх адносінах да гэтай пары многа нявысветленага. Яраслаў Івашкевіч, адзначыўшы самотнасць пісьменніцы, заўважыў: «Нехта павінен быў бы заняцца найцяжэйшай у біяграфіі справай зацемненага стасунку: Ажэшка — Нагорскі». Акурат С.Нагорскі пазнаёміў пісьменніцу з Францішкам Багушэвічам, які стаў жаданым госцем у яе доме.

Большую цікавасць у сённяшняга чытача выклікаюць раманы «Пампалінскія» і «Сям'я Брохвічаў», якія сатырычна адлюстравалі саслоўную фанабэрыю, эгаізм і маральны распад арыстакратычных колаў шляхты. Прынцыпы сатырычнага гратэску сведчаць аб добрым знаёмстве пісьменніцы з творчасцю М.Салтыкова-Шчадрына.

Адначасова Эліза Ажэшка становіцца на чале жаночага руху ў Польшчы, змагаецца за свабоду і раўнапраўе жанчын. У новых умовах станаўлення капіталізму жаночы рух — адна з цэнтральных праблем ХІХ стагоддзя.

Агульнаэўрапейскую вядомасць атрымаў раман «Марта» (1873), успрыняты як палымяны пратэст супраць рабства жанчыны ў капіталістычным свеце. Тагачаснае «шляхецкае выхаванне» з абавязковай францушчынай, фартэп'яна і свецкімі манерамі не рыхтавала гераіню да самастойнага жыцця, не давала прафесійных навыкаў. Фінал трагічны — Марта гіне. Цалкам змяніць характар выхавання жанчыны, надаць ёй грамадзянскія правы, адукаваць, падрыхтаваць да карыснай працы — вось сэнс мастацкіх і публіцыстычных твораў Элізы Ажэшкі.

З назіранняў над побытам вузкіх вулачак прадмесця ўзніклі творы пра жыццё жыдоўскай беднаты, сярод якіх асаблівым поспехам карыстаўся раман «Меір Эзаховіч» (1878).

Акурат на іх звярнуў увагу М.Салтыкоў-Шчадрын, калі змясціў адно з апавяданняў Э.Ажэшкі «Самсон Магутны» ў рэвалюцыйна-дэмакратычным часопісе «Отечественные записки» (1880 г., No.12). Крыху пазней артыкулам «Июльское веяние» (1882) вялікі расейскі сатырык вітаў новыя гуманістычныя ідэалы ў літаратуры, звязаныя з яе імем.

Тагачаснай мастацкай прозе пісьменніцы ўласцівы імкненне актыўна ўплываць на грамадскую свядомасць, рух да аднаўлення і дасканаласці. Пра гэта сведчыць серыя апавяданняў «З розных сфер». У іх адчуваецца выразны мастацкі стыль, пазбаўлены ранейшага маралізатарства і дыдактызму. Рэалістычныя замалёўкі прасякнуты спачуваннем да пакрыўджанай беднаты. «Я хацела ведаць, — піша Ажэшка, — як жыве, што думае і адчувае чалавек у маленькай хатцы з акенцам ля самай зямлі...»

Васьмідзесятыя гады — час найвялікшага ўздыму творчасці пісьменніцы, калі яна стварае эпічны раман «Над Нёманам» і аповесці з жыцця беларускага народа. Без перабольшання можна сцвярджаць, што яны стаяць ля вытокаў тых мастацкіх адкрыццяў, якімі ўзбагацілася польская рэалістычная проза мінулага стагоддзя. У аповесцях «Нізіны», «Дзюрдзі», «Хам» і шэрагу апавяданняў Эліза Ажэшка данесла да шырокага чытача суровую праўду жыцця беларуса, стварыла яго псіхалагічна дакладны вобраз, даказала, якія пачаткі вялікага развіцця тояцца ў прыніжаным, але цярплівым і вынослівым беларускім народзе. «Беларускі цыкл» твораў адзначаны вострай сацыяльнасцю, паэтычнасцю і глыбокай чалавечнасцю. Сапраўды наватарскім было глыбокае даследаванне жыцця беларусаў, мастацкае пранікненне ў духоўны свет чалавека, якому суджана было заваяваць права грамадзянства ў літаратуры.