Элиза Ожешко: Выбраныя творы

З малых гадоў дзяўчынка прывыкла чуць беларускую мову, бо ў наваколлі жылі беларусы. Часам яна гуляла разам з сялянскімі дзецьмі: «Якраз тады я пачула мужыцкія казкі, якія ўмеў апавядаць Франак, і навучылася трохі гаварыць па-беларуску, бо мае сябры размаўлялі паміж сабой на гэтай мове, а да мяне звярталіся па-польску».

А ўвогуле выхаванне дзяўчынак (яе і старэйшай сястры) ляжала на гувернантках і хатніх настаўніцах, якія вучылі іх польскай і французскай мовам, маці ж размаўляла з дзецьмі толькі па-французску.

Бацьку, Бенедыкта Паўлоўскага, яна ледзьве памятала, бо ён памёр, калі дзяўчынцы было тры гады. Для свайго часу чалавек высокаадукаваны, абраны старшынёй павятовага суда, ён вызначаўся вальнадумствам, сярод навакольнай шляхты лічыўся «вальтэр'янцам». Пасля яго засталася вялікая бібліятэка, пераважна з французскіх асветнікаў ХVІІІ стагоддзя — Вальтэр, Дзідро, Гельвецый, Русо, а таксама цудоўная калекцыя карцін. Бацькава бібліятэка ў далейшым значна паўплывала на духоўнае развіццё дачкі, тым больш што ў маленстве бабуля клапатліва напамінала: «Будзь такая, як ён». У доме шанаваліся, дзякуючы бабулі, патрыятычныя польскія традыцыі, чыталіся па-польску кнігі, напрыклад, «Гістарычныя песні» Ю.Нямцэвіча і «Конрад Валенрод» А.Міцкевіча.

Маці, прыгожая і багатая пані, другі раз выйшла замуж, старэйшая сястра памерла, і Эліза адчула сябе адзінокай. Вырашана было аддаць дзяўчынку на выхаванне ў адзін з лепшых манастырскіх пансіёнаў у Варшаве, дзе яна прабыла пяць гадоў (1852-1857). Дарэчы, у пансіёне яна пасябравала з аднакласніцай Марыяй Васілоўскай, пазней знакамітай паэтэсай Канапніцкай.

Выхоўвалі і вучылі ў пансіёне, зыходзячы з традыцыйнага погляду на ролю жанчыны ў шляхецкім асяроддзі: многа часу адводзілася на засваенне свецкіх манераў, ігры на фартэп'яна, дасканалілася французская мова. Яркім промнем у сценах манастырскага пансіёна былі лекцыі настаўніка польскай літаратуры Кавалеўскага. Эліза з задавальненнем пісала сачыненні на зададзеную настаўнікам тэму, часам дапамагала тварыць менш абазнаным у літаратуры каляжанкам.

Амаль адразу пасля заканчэння пансіёна, на сямнаццатым годзе жыцця, яе выдалі замуж за трыццаціпяцігадовага палескага шляхціча Пятра Ажэшку. Сама яна даволі абыякава ставілася да выбару жаніха, а ён быў у сваяцтве амаль з усёй павятовай знаццю, да таго ж някепска танцаваў, быў спагадлівы. Зімой 1858 года Пятро Ажэшка адвёз маладую жонку ў свой маёнтак Людвінава (цяпер — вёска ў Драгічынскім раёне). Захоплены паляваннем і картамі, ён даволі скептычна ставіўся да ўзнёслых парыванняў маладой жонкі, якая адчула ілюзорнасць свайго шчасця. Эліза ў Людвінаве ўбачыла марнатраўства і нікчэмнасць «сытых», на заможных гаспадароў гнулі спіны прыгонныя беларускія сяляне: «Я адчула тады дзіўнае жаданне пайсці ў гэты туман, на гэтыя палі, падысці да гэтых цёмных, сагнутых, натруджаных у хадзе постацяў і зрабіць... Я сама не ведаю, што? — сказаць ім што-небудзь, паціснуць ім руку?..»

Падчас аграрнай рэформы, напярэдадні паўстання 1863 года Эліза Ажэшка апынулася ў гушчыні гістарычных падзей. Пад уплывам дэмакратычна настроенай моладзі, якую ўзначаліў Фларыян Ажэшка (малодшы мужаў брат), выпускнік Пецярбургскай медыка-хірургічнай акадэміі, маладая жанчына рашуча далучылася да прыхільнікаў вызвалення сялян. Разам з Фларыянам адкрыла школу для вясковых дзяцей, дзе навучалася 20 хлопчыкаў, марыла працаваць для народа. Займаючыся прыватнай лекарскай практыкай у Кобрынскім павеце, Фларыян меў магчымасць завязваць кантакты, весці рэвалюцыйную агітацыю сярод шляхты і сялянства.

Эпоху сялянскай рэформы і нацыянальна-вызваленчай барацьбы 1863-1864 гадоў Эліза Ажэшка назвала «сваім універсітэтам». Яна сама была не толькі сведкай, але і ўдзельніцай гераічнай барацьбы беларусаў, палякаў і летувісаў супраць расейскага самадзяржаўя.

Эліза становіцца сувязной Кобрынскага партызанскага атрада Рамуальда Траўгута, які дзейнічаў на тэрыторыі беларускага Палесся, дапамагае паўстанцам харчаваннем, медыкаментамі, стварае «жаночы легіёнік», які выпякаў хлеб, мыў бялізну, трымаў з атрадам пастаянную сувязь.

Цікавасць выклікае і сама асоба Рамуальда Траўгута — нядаўняга афіцэра царскай арміі, удзельніка Крымскай вайны, патрыёта, адданага ідэалам свабоды. З вялікай сімпатыяй і пашанай успамінае яго пісьменніца: «Рамуальд Траўгут быў маім аднадумцам і амаль што суседам. Перад паўстаннем я яго ўжо крыху ведала, калі на пасяджэнні членаў Кобрынскага атрада ён выказаў згоду ўзначаліць партыю, якая павінна была сфармавацца. Пазней я пазнаёмілася з ім вельмі блізка».