І тут пісьменніца не стаяла наводшыбе. Сваімі найбліжэйшымі папярэднікамі, праўдзівей, сваімі сучаснікамі, што належалі да старэйшага пакалення, Эліза Ажэшка называе паэта Уладзіслава Сыракомлю ды Ігната Крашэўскага.
Тагачасная польская крытыка папракала Э.Ажэшку ў залішняй меладраматычнасці і надуманасці канфліктаў. На самой справе канфлікты і сюжэты чэрпала Ажэшка не толькі з побыту навакольных вёсак, але і непасрэдна з судовай залы, якую часта наведвала і дзе адвакатам па «мужыцкіх справах» быў С.Нагорскі. Сілай свайго таленту яна здолела ўзняць шэраг крымінальных працэсаў і судовых спраў на ступень сацыяльна-псіхалагічнага мастацкага даследавання. Пра свой намер звяртацца толькі да рэальных фактаў жыцця яна паведамляла аднаму са сваіх сяброў: «Я хацела перанесці на паперу жывую натуру, без усялякіх ружовых прыхарошванняў...»
Лёс гераіні аповесці «Нізіны» парабчанкі Хрысціны і яе двух сыноў, як і сям'і Ясюка, што жывуць «кутнікамі» ў страшэннай галечы, абрабаваныя панам, міраедам-старастам і рознымі прайдзісветамі накшталт «адваката» Капроўскага — тыповая з'ява парэформеннай вёскі, дзе змяшаліся рэшткі прыгону з капіталістычнай пагоняй за грашыма і «ўладай зямлі». У размовах сялян, што сабраліся для судовага разбору з памешчыкам за сервітуты, чуюцца адгалоскі «Мужыцкай праўды» К.Каліноўскага. Паступова акрэсліваецца галоўная тэма як супярэчнасць эпохі — пратэст сялянства супраць рабскіх умоў жыцця. Цэлыя пласты беларускай гутарковай мовы, сакавітая народная лексіка, як і ўзоры вусна-паэтычнай творчасці, смела ўключае пісьменніца ў мастацкую тканіну аповесці. Яны надаюць беларускі нацыянальны каларыт падзеям і характарам. Так плачы-маналогі Хрысціны, якія ствараюць выключны па сіле малюнак душэўных перажыванняў, дапамагаюць раскрыць у ёй таленавітую натуру імправізатара. Яе лірычныя галашэнні-прычытанні адзначаны асаблівай сілай уздзеяння, мелодыя вясельнай беларускай песні ў вуснах парабчанкі гучыць як пахавальнае галашэнне над загубленым жыццём: «Бывала... сватоў праганяў... Не мяне дружкі на дзяжу саджалі, не мне спявалі: «Коні да цугу! Коні да цугу!» Не я зерне ў куты мужавай хаты сыпала, не мне свякроў дзяжой галаву накрывала...»
Асаблівы беларускі каларыт аповесці быў узмоцнены праз увядзенне ўстойлівых агульнанародных беларускіх выразаў, па-народнаму афарыстычных параўнанняў, эпітэтаў, метафар накшталт: «Такая доля мая, як гэтая ночка...»
Прыкладна з 1870-х гадоў пачалося захапленне пісьменніцы вусна-паэтычнай творчасцю беларусаў, яна сістэматычна запісвае і збірае фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы. Штогод праводзячы летні адпачынак у беларускіх вёсках Міневічы, Панямонне, Свіслач, Лунна, Эліза Ажэшка запісвала ад мясцовых кабетаў песні, казкі, прымаўкі, замовы, занатоўвала рэцэпты народнай медыцыны, складала спіс лекавых зёлак.
Лёс беларускіх сялянаў не пакідаў хваляваць Элізу Ажэшку. Неўзабаве пасля «Нізін» яе творчыя задумы засяродзіліся на палемічна завостраным у тагачаснай польскай літаратуры пытанні аб гістарычнай ролі народа (навелы М.Канапніцкай, гістарычная трылогія Г.Сянкевіча, «Фарпост» Б.Пруса) і знайшлі адлюстраванне ў аповесці «Дзюрдзі» (1885).
Глыбокім роздумам аб злачынстве і пакаранні ў сялянскім асяроддзі, іх сацыяльных перадумовах прасякнуты драматычныя старонкі твора. Э.Ажэшка ўслаўляе народ-працаўнік: «Земляробы, якім божыя ветры прыносяць свежасць і здароўе, гаспадары, якім уласная зямля родзіць буйное калоссе... працаўнікі, абпаленае сонцам чало якіх па чысціні і велічы можа зраўняцца толькі з чалом, увенчаным лаўрамі...» Беларусь ажывае на старонках аповесці ў яркіх вобразах сялян, у жанрава-бытавых сцэнах, у малюнках прыроды.
Але чаму ж у гэтым асяроддзі становяцца злачынцамі, нават як след не асэнсаваўшы гэтага? Аповесць пачынаецца пралогам-судом і заканчваецца эпілогам-судом: у ярка асветленай судовай зале з ценю бакавых дзвярэй узнікаюць шэрыя постаці абвінавачаных — чацвёра сялян па прозвішчы Дзюрдзі, што забілі «вядзьмарку». Забойства такое павінна быць апраўданым — так лічыць вёска. Па сутнасці, адбываецца суд над сялянствам, што нясе з мінуўшчыны ўвесь цяжар забабонаў, цемрашальства. Ахоўнікі закону не жадаюць зразумець сутнасць народнай драмы, адчуць таямніцы народнага жыцця. Прыгон, цяжкая праца, частыя галадоўкі нараджалі фаталістычную веру сялянства ў лёс, у «нячыстую сілу», у «чарадзейства» — у сялянскай свядомасці захаваліся перажыткі анімастычных уяўленняў пра сілы прыроды.
Читать дальше