Элиза Ожешко - Выбраныя творы

У кнігу ўвайшло пяць навел: «Яны», «Афіцэр», «Гекуба», «Бог ведае хто» і «Gloria victis».

Першая навела «Яны» прысвечана рамантыцы подзвігу і барацьбе паўстанцаў — палескай эпапеі Р.Траўгута з дня сфармавання атрада да моманту яго разгрому ў Горацкіх лясах. Яна служыць экспазіцыяй да далейшага то велічна-ўрачыстага, то вельмі ўсхваляванага апавядання.

Літаратурную крытыку крыху бянтэжыла незвычайнасць, неадпаведнасць мастацкага жанру, калі ў навелістычную аснову раптам уключаюцца старонкі дзённіка або ўласны «паэтычны рэпартаж». У гэтым «разбурэнні» навелістычнага жанру выявілася мастацкая сіла, а не слабасць пісьменніцы. Захаваўшы набыткі, яна ўзбагаціла жанр наватарскімі знаходкамі, выкарыстаўшы прыклады аўтабіяграфічнай дакументалістыкі, дзе філасофія і падзеі эпохі прапушчаны праз сэрца аўтара.

Расейскаму царызму было мала тых здзекаў, што рабіліся Элізе Ажэшцы пры жыцці. Царызм пастараўся адпомсціць ёй нават пасля смерці. У снежні 1911 года ў Віленскай судовай палаце пачаўся суд над яе кнігай пра герояў 1863 года. Кнігу выдаў у Вільні накладам 3000 асобнікаў Вацлаў Макоўскі, таварыш пісьменніцы па сумеснай выдавецкай дзейнасці ў канцы 70-х гадоў. Пакуль царская цэнзура спахапілася, ужо было позна. Паводле загаду Часовага камітэта па справах друку кніга была канфіскавана, але на паліцах кнігарняў заставалася яшчэ 20 кніг. Яны былі імгненна раскуплены, што сведчыла аб поспеху «Gloria victis» сярод чытачоў.

У гэты том увайшлі найбольш значныя аповесці, апавяданні і нарысы Элізы Ажэшкі, творы, у якіх праўдзіва, з вялікай мастацкай сілай адлюстраваны розныя бакі жыцця беларускага народа другой паловы ХІХ стагоддзя.

Але змешчанымі тут творамі не заканчваецца знаёмства беларускага чытача з вялікай літаратурнай спадчынай нашай славутай зямлячкі. Наперадзе яго чакае яшчэ не менш прыемная сустрэча з раманам-эпапеяй Элізы Ажэшкі «Над Нёманам», які рыхтуецца да выдання ў гэтай жа серыі «Беларускага кнігазбору».

Валянціна Гапава

На палі ападаў вясновы вечар, напоўнены пахам свежаўзаранай зямлі. Імжэў дождж. Было пахмурна і ціха. Па дарозе, абсаджанай рэдкімі дрэвамі, ішла босая жанчына ў сярмязе. Яна ішла хутка, не разбіраючы дарогі ў змроку і імгле, не абмінаючы ні лужын, ні глыбокіх каляін, якія з-пад яе босых ног пырскалі вадой і рэдкай сакавіцкай гразёй. Цяжкімі і дужымі былі гэтыя ногі і спрадвеку зжытыя з зямлёй, па якой ішлі. Ім было ўсё роўна, дзе ісці, абы толькі ісці хутка. Як і самой жанчыне было ўсё роўна, што яе акружае, абы толькі хутчэй дайсці туды, куды яна так спяшалася. Яна нічога не баялася: ні цемры, што насоўвалася з кожным крокам, ні цішыні, якая ахапіла наваколле, ні рассыпаных па палях грушаў-дзічак і таполяў, якія нагадвалі зданяў. І гэтаксама як нішто яе не палохала, так нішто і не захапляла: ні нерухомае скляпенне неба, аздобленае белымі і шэрымі аблокамі, ні пахі зямлі, якія прыносіў з загонаў цёплы вецер, ні зоркі, што самотна там-сям міргалі сярод хмар. Бясстрашная і абыякавая да ўсяго, стройная і дужая, гнаная нейкім клопатам, яна ішла і ішла...

У канцы дарогі перад ёй мігнулі два асветленыя акны. Гэта былі будынкі нейкага фальварка, абгароджаныя звычайным драўляным плотам. Паміж доўгай варыўнёй і градамі можна было таксама разгледзець драўляную брамку, якая адчынялася толькі ў адзін бок. Якраз цяпер гэтая брамка рыпнула, з цяжкасцю пасунулася наперад і зарылася ў гразі. Тады рука, што яе адчыняла, пачала яе трэсці. Да грукату і ляскату, што рабіла тузаная туды-сюды брамка, далучыўся нізкі мужчынскі голас, які казаў:

- Каб ты скісла! Каб цябе ваўкі!

Аднак пажаданне, каб ваўкі з'елі браму, засталося няскончаным. Чалавек, што гэта казаў, з цяжкім мяшком на плячах, крэкчучы, праціснуўся праз вузкую дзірку і пайшоў па дарозе ў кірунку, супрацьлеглым таму, адкуль спяшалася кабета. Спачатку здалося, што яны размінуцца, не звяртаючы адно на другога ніякай увагі. Але мужчына, не паварочваючы твару, трошкі прыгорблены пад цяжарам мяшка на плячах, сказаў:

- Хрысціна?

- Я, - адказала кабета.

- Які чорт цябе носіць па начах?

- Такі самы, што і цябе, - адрэзала.

З тону іх галасоў можна было падумаць, што яны ненавідзелі адно аднаго альбо былі ў зацятай сварцы. Аднак мужчына спыніўся.

- Куды? - запытаўся зноў.

- Да вуканома, - сказала жанчына і таксама спынілася. Яны стаялі здалёку адзін супраць аднаго праз дарогу.