Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

Нехта галубіў яго. Ён узняў галаву. Аленка стаяла побач з ім.

- Ратуй бацьку, Мішка. Я памалюся.

Ён падпарадкаваўся.

У Рось ляцелі, не шкадуючы коней. Мроілася, што родная страха паверне бацьку да жыцця, што зараз пакладуць старога на ложак, перавяжуць, дадуць зёлак - і варухнуцца вусны, расплюшчацца любімыя бацькавы вочы. Але задоўга да павароту на Рось пачулі смурод гару. Прыімчалі - чорнае вогнішча на месцы двара, толькі печы ды вуголле засталіся ад хаты. Не шкада дабра, страшна, што бацьку няма дзе прытуліць дзеля дагляду. Павярнулі да Кульчыхі, аднак з прадчуваннем бяды, бо дарога была скапаная сотнямі крыжацкіх коней. Хата шаптухі стаяла цэлая, але жудасна выў там сабака. Мішка кінуўся ў хату, пазваў: «Бабка Кульчыха!» Цішыня. Раздзьмуў на загнетку вугалёк, запаліў лучыну. Пасечаныя шаптуха і каза Лешка ляжалі ў куце, а побач сядзеў сабака Муха і тужліва выў. Мішка сціснуў рукамі скроні і таксама завыў, па-воўчы - самотна і люта.

Паехалі да Ягора Верашчакі; тут немцы не прайшлі, двор быў некрануты. Баярына Івана занеслі ў хату, бабы паспяшаліся даглядаць. Разрэзалі кашулю, зірнулі і пачалі хрысціцца - тырчаў каля саска кароткі абломак стралы, і запеклася вакол яго крыху крыві, уся разлілася ў целе. Гнатка і Соф'я загаласілі. У другім куту паміраў Пётра, а побач з ім - Міколка. Уначы ўсе ўтрох і адышлі. Мішка развітаўся з бацькам і паскакаў у Ваўкавыск...

Калі дагасілі пажары, Юры вярнуўся ў хату Фоція. Забітыя ім немцы ляжалі там, дзе ён іх забіў. Юры сабраў у куфар кнігі. Потым папрасіў мужыкоў, каб вынеслі мёртвых. Тады ён сеў на звычайнае месца айца Фоція і прытуліўся спінай да печы. Але ўжо не было Фоція і не было Вольгі, ён застаўся адзін і адчуваў поўнае разбурэнне жыцця.

Ён убачыў кроў на падлозе і кроў на сваім падрызніку, падняўся і пайшоў у царкву. Узышоў на алтар. Зняў з аналоя Біблію і паклаў Псалтыр. Ён хацеў чытаць псалом па забітых і не змог. Шэрагамі ляжалі палеглыя, каля кожнага стаялі на каленях, стагналі, маліліся жывыя. Шэпт малітваў шамацеў па царкве.

- Браты і сёстры! - падобна айцу Фоцію выгукнуў Юры. - Убачым святло ў цемры скрухі. Падымемся з каленяў і вымавім: Божа, не ссохне наш дух, не скорана страхам нашае сэрца. Бо калі столькі людзей адышло ад нас, дык адышлі яны, каб жывыя жылі... Вось ляжаць у брацкам з'яднанні нашыя родныя. Абмыем сваіх родных слязьмі любові за іхны подзвіг...

Цішыня апанавала царкву, і ў гэтай цішыні Юры раскрыў Псалтыр і пачаў чытаць словы супакаення і суцяшэння, і чытаў усю доўгую, гаротную ноч.

І ўсю ноч з шаснаццатага на семнаццатае сакавіка ва ўсіх ваўкавыскіх і навакольных дварах дарабляла смерць тое, чаго не паспела ў гібельны дзень вербнай нядзелі: пазбірала недабітых, гасіла надзеі жывых. І ў пакутлівую гэту ноч кляліся ваўкавысцы папомніць крыжакам кашчунскі наезд, вярнуць мечамі крывавы доўг.

Назаўтра з'явіўся ў Верашчакаў Андрэй Іллініч. Сумнай была сустрэча: рыхтаваўся да свята, сам маршалак Чупурна пагадзіўся сватаць для Андрэя дачку Расевіча, а прыехаў на пахаванне. Умовіўся з Соф'яй, што ў траўні, пасля саракавін, прыедзе на заручыны.

Мішка, пахаваўшы на роскіх могілках бацьку і Кульчыху, а на ваўкавыскіх Вольгу, прачнуўся пасля памінак сівым. «Вось і жыццё прайшло, - сказаў ён Андрэю. - Дзве справы засталіся: сёстраў замуж аддаць і схадзіць у паход!» - «Бог вырашыць, Мішка», - адказаў Андрэй, а сам сабе падумаў: час залечыць, усё ён залечвае, любую рану.

На Вялікдзень праехаў праз Ваўкавыск вялікі князь Вітаўт, і Андрэй далучыўся да почату. Вялікдзень у Ваўкавыску не адзначалі: як было радавацца Хрыстоваму ўваскрэсенню, калі над сотнямі сваіх палеглых чарнелі пасярод снегу свежыя магілы.

Пасля двух тыдняў падарожжа праз Берасце і Люблін вялікі князь з усім сваім абозам і паўтысячай аховы прыбыў у Ланцуту, дзе ўжо чакаў яго кароль Ягайла. Адсюль вясновымі зялёнымі дарогамі вырушылі ў Новы Сонч і спыніліся ў замку, узнесеным на скале над разлівам бурлівага Дунайца. Тут, параіўшыся з біскупамі, кароль вырашыў застацца пад аховаю замкавых сценаў і аддаў усе паўнамоцтвы для гутарак з каралём Сігізмундам князю Вітаўту. Назаўтра вялікі князь з вялікім початам сваіх і польскіх паноў, са сваёй харугвай і аддзелам польскіх рыцараў, з немалым абозам выправіўся ў дарогу. Шлях аказаўся няпросты. Дарога кружыла сярод лясістых гор - то вілася па вузкай лясной цясніне, то ўзбіралася пад самае неба, і з вышыні далёка бачыліся адзетыя свежай зелянінаю даліны і пагоркі, а ўнізе блішчэлі лукавіны ракі, якая раптам разбівалася перламі на перакатах; ці дарога ішла па стромкіх схілах, а то і зусім краем камяністага абрыву, у якім стаялі, падобна рагацінам, вастраверхія піхты. Часцяком бачыліся на голых пагорках замкі з нейкага жоўтага каменю, амаль непрыступныя. Баяры княжай аховы, звычныя да глухіх раўнінных пушчаў і невялікіх пагоркаў, дзівіліся на прыгажосць тутэйшай зямлі. «Ну, проста рай! - думаў Іллініч. - Буду апавядаць Соф'і - не паверыць!»