Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

Напаіўшы меч крывёй двух недаверкаў, Валенрод вярнуў сабе добры настрой. Няма князя, суцяшаў сябе маршал, ёсць баязлівыя схізматыкі. Паменшым іх. Запалілі агонь - у ім і згарыце. Раптоўна конь маршала заіржаў і асеў на заднія ногі. Маршал праз шчыліну шлема ўбачыў маладога ліцьвіна, які скочыў убок. «Воўк! - падумаў маршал. - Зарэзаў майго каня!» І з лютасцю секануў ліцьвіна па спіне. Але адразу прыйшлося адступіць перад моцным ліцьвіном, які рубіўся двуручным мечам. Маршала закрылі, ён пацягнуўся з замчышча на плошчу. Тут яму падвялі свежага каня. «Збор!» - крыкнуў Валенрод сігнальшчыку, над горадам прагучаў сігнал рыцарам збірацца ў штандары. І толькі замоўкла труба, як зазванілі званы Прачысценскай царквы - ваўкавысцы вярнулі званіцу і Сямашка біў дабравесце.

- Горад спаліць і пакінуць! - загадаў Валенрод, разумеючы, што гэты яго загад не выканаюць. Немагчыма без вялізнай страты людзей запаліць замак, нельга было зноў увайсці на загароджаныя вуліцы. Згубіць жа рыцараў, прывесці замест двух штандараў іх рэшткі, аславіцца няўдачнікам - гэтага не хацелася, не варты быў таго Ваўкавыск без забітага Вітаўта.

Выконваючы загад, кнехты пабеглі ў двары, дзе не было гаспадароў, дзе не кідаліся з сякерамі секчы галовы. Загарэўся Мікалаеўскі касцёл - пацягнула дымам. Валенрод загадаў спыніць бой і выхадзіць; падалі сігнал трубы, крыжакі збіліся ў калону, прапусцілі наперад сані з лупамі і параненымі і пакінулі горад.

Калі забілі званы на званіцы і грукат бойкі прыкметна сціхнуў, бабы, што заставаліся ў царкве, пачалі выходзіць на двор. Жахлівае відовішча адкрылася іхным вачам, і з плачам узяліся яны за горкую працу. Занеслі ў храм і паклалі на алтар айца Фоція, і паклалі на каменную падлогу забітых старых, харугоўніка Суботку і Вольгу. Хрысціліся, ціха галасілі над роднымі: «Матулька любая, матуленька дарагая!» Загаласіць бы ва ўвесь голас, ды не той быў яшчэ час, не ведалі, каго яшчэ прыйдзецца аплакваць - усё замчышча было пакрыта забітымі. І плакаць не далі, загадалі бегчы гасіць хаты. Ужо немцаў не засталося ў горадзе, ужо возны Ваўковіч прыняў на сябе ўладу палеглага цівуна, пасылаў людзей гасіць касцёл, зачыняць вароты, глядзець параненых.

Гарэла з паўсотні двароў. Расцягнуўшыся ланцугом да Ваўчанкі, да студняў, падавалі ваду, збівалі пажары, каб не перакінуліся на суседзяў. Толькі праз гадзіну, загасіўшы полымя, пайшлі разбіраць жывых і мёртвых. Сваіх мёртвых неслі ў царкву, забітых немцаў складалі каля замкавай сцяны.

Змучаная няведаннем Соф'я вярнулася ў замак шукаць бацьку, сястру, Гнатку. Забачыўшы старога асілка жывым, кінулася да яго, прытулілася, загаласіла. «Ну, ну - суцяшальна шаптаў стары, - жывыя, дзякаваць Богу!» Да іх падышоў закураны, у апаленым кажуху Мішка. Ужо ўтраіх пачалі хадзіць сярод палеглых, шукаць сваіх. Убачылі працятага кап'ём цівуна. Убачылі старога Быліча з кінжалам у грудзях. Убачылі Матуша, пасечанага мечамі. Бацьку знайшлі ля абгарэлых вазкоў. Быў яшчэ жывы. Узрадаваліся, панеслі бацьку да Ваўковічаў. У іх сваё гора: маці, Наста з Волькай галосяць над Васільком. І няма куды падацца. У кожным двары плачуць і лямантуюць - там муж загінуў, там дзяцей забілі, там мёртвую жонку прынеслі, там і маці, і бацька пасечаны, і сядзяць плачуць малалетнія сіроты. «Якая ж гэта Вербніца! - жахаўся Мішка. - Канец свету горшым не будзе. Як гасподзь мог дазволіць? За што? За якія грахі? Божа, зірні на справу немцаў! Як церпім?!»

Сустрэў Ягора Верашчыку з парабкамі - неслі на кажухах Пётру і Міколку.

- Жывыя? - спытаў Мішка.

- Дыхаюць, - сказаў Ягор. - А баярын Іван?

- Дыхае, - адказаў Мішка. - Дамоў паедзеце?

- Што ж тут рабіць, паедзем.

- І мы таксама, - зараз чэлядзь збяром.

З дваровых баб шэсць былі забіты. Іх занеслі ў царкву, адшукалі свабодныя яшчэ месцы каля сцяны і ўклалі ў рукі свечкі. Пайшлі шукаць сані і коней - свае, пакінутыя на вуліцы, забралі крыжакі. Хутка знайшлі: не шкадавалі ў гэты час людзі, адгукаліся на бяду. Аб'ядналіся з Верашчакамі, каб разам выбірацца з няшчаснага Ваўкавыска.

- Пачакайце, - апамятаўся Мішка. - Вольгу знайду.

Пабег на замчышча.

- Вольга дзе? - кідаўся да знаёмых. - Не бачылі?

- У царкве. Там яны ўсе.

Увайшоў у царкву - ад сцяны да сцяны пласт мёртвых, упрыгожаны вярбой, саграваюць іх памінальныя свечкі. Прабраўся наперад і каля алтарнага ўзвышша пазнаў сярод старых Вольгаў кажушок. Ужо нехта клапатлівы запаліў яе свечку. Паваліўся на калені:

- Воленька! - і заплакаў, тулячыся да любімага застылага твару.