Кастусь Тарасаў - Тры жыцці княгіні Рагнеды

- Немцы!

Стогн здзіўлення і нянавісці вырваўся з усіх вуснаў. Мужчыны, выхопліваючы мечы, пабеглі з царквы; праз хвіліну ў храме засталіся жанчыны, дзеці і старыя. «Памолімся, браты і сёстры, - заклікаў айцец Фоцій. - Узнясем маленне Богу аб памозе тым, хто любіць яго, аб пагібелі тым, хто прыйшоў з мечам, кашчунствуе...» Слёзы цяклі з вачэй старога, душа яго пакутавала. Чуў за спінай сухое шапаценне малітвы, што чынілі маткі і жонкі ваяроў, чуў усхліпы напужаных дзетак, блізкі ляск баявога жалеза, роў, лямант, лаянку.

Мужыкі, калі высыпалі з царквы, пабеглі да замкавых варотаў, у якія адступалі пад націскам крыжакоў каталікі. Адчайна секліся яны, першымі прынялі ўдар, засланяючы сем'і, што ўцякалі на замчышча: натоўп баб, старых, дзяцей шукаў цяпер уратавання ў царкве. Жахлівыя былі хвіліны: пешыя проці конных, без панцыраў, кальчуг, у адных кажухах і світках, лічы, голыя проці стальных даспехаў, з незакрытымі галовамі проці закрытых шлемамі немцаў, без адзінага шчыта, толькі з мечамі і нажамі проці коп'яў і самастрэлаў. Выпадала гінуць, ужо гінулі ў сечы каля варот, і шмат якія разгубіліся.

«Вазкі бяры, - знайшоўся стары Расевіч. - Рабі вал!» Упэўнены яго загад прывёў усіх да дзеяння. Пабеглі да саней браць лукі. Гуртом выкацілі насупраць варот некалькі саней і вазкоў, паставілі сценку. Хто не меў меча, адрываў аглоблю. Васілёк Ваўковіч ускочыў у нераспрэжаны вазок, хвастануў кабылу - тая панеслася проста на конных крыжакоў, змяшала іхны строй; яе праткнулі кап'ём, яна павалілася, заступаючы дарогу. Дзесяткі два баяраў пабеглі з цівуном у замкавую даміну за сякерамі і сагайдакамі. Хаваючыся ад стрэл за санямі, чакалі ваўкавысцы блізкага бою, калі схопяцца біцца на мечах. Набліжаліся да іх цяжкія коні, блішчэлі вастрыямі коп'і. Наехалі, ударылі коп'ямі, пяцёх забілі. Нейкі рыцар напраўляў коп'ё на Гнатку. Асілак вырваў кап'ё, павярнуў і працяў крыжака разам з даспехамі. Мужыкі білі аглоблямі, секлі сякерамі морды коней; коні ўзвіваліся, скідвалі рыцараў, валіліся з падсечанымі нагамі. Наскок немцаў зламаўся - ужо ад замка ляцелі ў іх стрэлы і каля сцяны з вазкоў і мерцвякоў пачалася бойка на мечах.

Секліся і каля касцёла, і на Пясках, на Слонімскай і Віленскай вуліцах. Немцы забівалі не рознячы - жанчына, мужчына, старая, падлетак; хто трапляў пад меч - валіўся з рассечанай галавой.

На рынкавай плошчы ў атачэнні братоў і рыцараў стаяў вялікі маршал Ордэна Фрыдрых фон Валенрод. Ні дзікае ржанне ашалелых коней, ні лямант, ні гул бітвы, ні рубка баб і старых - нішто не адцягвала яго ад напружанага чакання галоўнай весткі, весткі пра смерць вялікага князя. Страх, кроў, гібель нікчэмных недаверкаў - усё было так, як мусіла быць, калі меч Тэўтонскага ордэна выконвае Божую волю. Мечы павінны амывацца крывёй, ліцьвіны павінны лямантаваць, каб анёлам было прасцей лічыць знішчаную нечысць. Калі б Богу не хацелася пусціць нямецкія харугвы ў гэты горад, ён паставіў бы на іхным шляху перашкоды. Учора, калі наезд тоіўся ў лесе, ганец з Слоніма паведаміў, што Вітаўт увечары выязджае ў Ваўкавыск. Можна было чакаць поезд князя на дарозе, але на вузкіх лясных шляхах цяжка разгарнуць у баявыя шыхты харугвы, і вялікая была рызыка, што Вітаўт нырне ў якісьці сумёт, схаваецца ў мядзведжым берлагу, дзе затоіцца да вясны.

Ён, вялікі маршал, вырашыў захапіць Ваўкавыск у час імшы, калі ўсе ліцьвіны збяруцца ў сваіх бажніцах і разам з вялікім князям будуць маліцца Вярбе. Ноччу адзін штандар абышоў горад лесам, каб адначасна ўдарыць з усіх бакоў, закрыць усе дарогі. Гультаяватая няпільная варта без пытанняў прапусціла некалькі саней з апранутымі ў ліцьвінскія кажухі рыцарамі; вартаўнікам тут жа перарэзалі горла. І доблесныя штандары ўступлі ў горад, увайшлі нечакана, як нечакана прыходзіць смерць; толькі некалькі парабкаў, што пільнавалі тут нікому не патрэбныя сані і сена, кінуліся крычаць усяму статку: «Немцы! Немцы!» - і змоўклі пад стрэламі арбалетаў. Так, немцы! Дзівіцеся і крычыце! На жаль, шмат ваўкоў, што маліліся ў гэтым, падобным на хлеў касцёле, паспелі ўцячы на замчышча, і, калі меркаваць па шаленству, з якім абараняюцца, князь Вітаўт зараз знаходзіцца там.

Ад замкавай гары прыскакаў брат Альберт. Белы плашч запырсканы крывёй, парваны, на даспехах сляды ад мечаў.

- Князь? - паспяшаўся даведацца Валенрод.

- Невядома, - адказаў рыцар. - Люта адбіваюцца.

- Прывядзіце каго, - загадаў маршал.

Хутка да яго падагналі старога з лірай на плячы.