Іван Бунін - Выбраная проза

Кніжкі, якія ў мяне былі, я ўсе вельмі хутка перачытаў. Ад нудоты — хоць спачатку гэта здавалася мне непрыемным — я зрабіў спробу пазнаёміцца з мясцовай інтэлігенцыяй у асобе ксяндза, які жыў за пятнаццаць вёрст, тамашняга «пана арганіста», мясцовага ўрадніка і канторшчыка з суседняга маёнтка — адстаўнога унтэр-афіцэра, — але з гэтага нічога не выйшла.

Потым я спрабаваў узяцца за лячэнне перабродскіх жыхароў. У маім распараджэнні былі рыцына, карболаўка, борная кіслата, ёд. Але тут, апрача маіх небагатых ведаў, я натрапіў на поўную немагчымасць ставіць дыягназы, бо прыкметы хваробы ва ўсіх маіх пацыентаў былі заўсёды адны і тыя ж: «усярэдзіне баліць» і «ні есці, ні піць не можу».

Прыходзіць, напрыклад, да мяне старая баба. Са збянтэжаным выглядам шмаргануўшы пад носам указальным пальцам правай рукі, яна дастае з-за пазухі пару яек, пры гэтым на нейкі момант я бачу яе карычневую скуру, і кладзе іх на стол. Потым яна пачынае лавіць мае рукі, каб пацалаваць іх. Я хаваю рукі і пераконваю старую:

— Ды не трэба, бабка... пакінь... я не поп... мне гэтага не трэба... Што ў цябе баліць?

— Усярэдзіне ў мяне баліць, панычу, у самай што ні ёсць сярэдзіне, ажно ні піць, ні есці не можу...

— Даўно гэта ў цябе?

— А хіба я ведаю? — адказвае яна таксама запытаннем. — Так і пячэ, і пячэ. Ні піць, ні есці не можу.

І колькі я ні б'юся, больш пэўных прыкмет хваробы не знаходжу.

— Ды вы не хвалюйцеся, — параіў мне аднойчы канторшчык з унтэраў, — самі ачуняюць. Прысохне, як на сабаку. Я, прызнаюся вам, толькі адно лякарства ўжываю — нашатыр. Прыходзіць да мяне мужык. «Чаго табе?» — «Я, кажа, хворы...» Я адразу яму пад нос пляшачку з нашатырным спіртам. «Нюхай!» Нюхае... «Нюхай яшчэ... мацней!» Нюхае... «Што, палегчала?» — «Як быццам палегчала...» — «Ну, дык і ідзі з богам».

Апрача таго, мне непрыемна было гэтае цалаванне рук (а некаторыя дык проста кідаліся ў ногі і з усяе сілы стараліся пацалаваць мае боты). Тут выяўлялася не шчырасць удзячнага сэрца, а проста гідкая прывычка, якая ішла праз вякі рабства і гвалту. І я толькі здзіўляўся, назіраючы, як той самы канторшчык з унтэраў і ўраднік з выключным спакоем соваюць у губы мужыкоў свае вялізныя чырвоныя лапы...

У мяне аставалася толькі паляванне. Але ў канцы студзеня настала такое надвор'е, што і на паляванне хадзіць зрабілася немагчыма. Кожны дзень дзьмуў страшэнны вецер, а за ноч на снезе ўтвараўся цвёрды, ледзяністы слой шарпаку, па якім заяц прабягаў, не пакідаючы следу. Седзячы ў хаце і прыслухоўваючыся да завывання ветру, я сумаваў страшэнна. Зусім зразумела, што я ахвотна ўхапіўся за такую нявінную забаву, як навучанне грамаце палясоўшчыка Ярмолы.

Пачалося гэта, між іншым, досыць арыгінальна. Я аднойчы пісаў пісьмо і раптам адчуў, што нехта стаіць у мяне за спіной. Павярнуўшыся, я ўбачыў Ярмолу — ён, як і заўсёды, зусім ціха падышоў у сваіх мяккіх лапцях.

— Чаго табе, Ярмола? — спытаў я.

— Ды вось гляджу, як вы пішаце. Вось бы мне гэтак... Не, не... не гэтак, як вы, — збянтэжана залапатаў ён, калі ўбачыў, што я ўсміхаюся. — Мне б толькі маё прозвішча...

— Навошта гэта табе? — здзівіўся я... (Трэба сказаць, што Ярмола лічыцца за самага беднага і гультаяватага мужыка ва ўсім Перабродзе; жалаванне і свой сялянскі заробак ён прапівае; такіх знясіленых валоў, як у яго, няма нідзе ў наваколлі. На маю думку, ён ужо напэўна ніколі не павінен быў бы адчуваць патрэбы ў грамаце.) Я яшчэ раз запытаўся з сумненнем: — Навошта табе трэба ўмець пісаць прозвішча?

— Бачыце, якая справа, паныч, — адказаў Ярмола незвычайна мякка, — ніводнага пісьменнага няма ў нас у вёсцы. Калі паперу якую трэба падпісаць, або ў воласці справа, або што... ніхто не можа... Стараста пячатку толькі кладзе, а сам не ведае, што ў ёй надрукавана... То добра было б усім, каб хто ўмеў распісацца.

Гэтыя Ярмолавы клопаты — заўзятага браканьера, бестурботнага валацугі, з думкаю якога ніколі нават не лічыўся б селавы сход, — гэтыя клопаты яго аб грамадскіх інтарэсах роднага сяла чамусьці кранулі мяне. Я сам прапанаваў даваць яму ўрокі. І якая ж гэта была цяжкая праца — усе мае спробы навучыць яго свядомаму чытанню і пісьму! Ярмола, які дасканала ведаў кожную сцежку ў сваім лесе, ледзь не кожнае дрэва, які ўмеў арыентавацца ўдзень і ўночы ў якім хочаш месцы, які адрозніваў па слядах усіх навакольных ваўкоў, зайцоў і лісоў, — гэты самы Ярмола ніяк не мог уявіць сабе, чаму, напрыклад, літары «м» і «а» разам складаюць «ма». Звычайна над такой задачай ён пакутліва думаў хвілін з дзесяць, а то і болей, прычым яго смуглявы худы твар з запалымі чорнымі вачамі, увесь зарослы жорсткай чорнай барадой і вялікімі вусамі, выяўляў гранічную ступень разумовага напружання.