Іван Бунін - Выбраная проза

Бунін I., Купрын A. Выбраная проза / Пер. з рус. мовы Я. Скрыгана, Л. Салаўя; Прадм. Ф. Куляшова. — Мн.: Маст. літ., 1992.— 588 с.— (Скарбы сусвет. літ.). Наклад: 4100 асобнікаў.

Ноч даўно, а я ўсё яшчэ цягнуся па гарах к перавалу, цягнуся пад ветрам, сярод халоднага туману, і безнадзейна, але пакорліва ідзе за мною на повадзе стомлены конь, пазвоньваючы пустымі стрэмямі.

На змярканні, адпачываючы пад шатамі хваёвых лясоў, за якімі пачнецца гэты голы, пустэльны пад'ём, я глядзеў у бясконцую глыбіню пада мною з тым асаблівым адчуваннем гордасці і сілы, з якім заўсёды глядзіш з вялікай вышыні. Яшчэ можна было распазнаць аганькі ў пацямнелай даліне далёка ўнізе, на ўзбярэжжы цеснага заліва, які, сігаючы к усходу, усё шырэў і, падымаючыся туманна-блакітнаю сцяною, забіраў паўнеба. Але ў гарах ужо наставала ноч. Цямнела шпарка, я ішоў, набліжаючыся да лясоў, — і горы вырасталі ўсё змрачней і велічней, а ў прагалы паміж іх адгор'ямі з бурнаю імклівасцю навальваўся косымі, доўгімі воблакамі густы туман, гнаны бураю зверху. Ён зрываўся з пласкагор'я, якое ўкрываў велічэзнаю рыхлаю навалаю, і сваім рушэннем як бы павялічваў змрочную глыбіню прадоння паміж гарамі. Ён ужо ўкрыў дымам лес, насоўваючыся на мяне разам з глухім, глыбокім і бязлюдным гудзеннем хвояў. Пацягнула зімовай свежасцю, панесла снегам і ветрам... Настала ноч, схіліўшы галаву ад ветру, я доўга ішоў пад цёмнымі шатамі горнага бору, што несканчона гудзеў у тумане.

«Скора перавал, — гаварыў я сабе, — скора я буду ў зацішку, за гарамі, у светлым, людным доме...»

Але праходзіць паўгадзіны, гадзіна... Кожную хвіліну мне здаецца, што перавал за два крокі ад мяне, а голы і камяністы пад'ём не канчаецца. Ужо даўно асталіся ўнізе хваёвыя лясы, даўно мінулася нізкарослае, крывое кустаўё, і я чую, што стаміўся і пачынаю мерзнуць. Мне ўспамінаецца некалькі магіл сярод хвояў непадалёк ад перавалу, дзе пахаваны нейкія дрывасекі, скінутыя з гор зімняю бураю. Я чую, на якой дзікай і бязлюднай вышыні я знаходжуся, адчуваю, што вакол мяне толькі туман, абрывы, і думаю: як прайду я міма адзінокіх камянёў-помнікаў, калі яны, як чалавечыя фігуры, зачарнеюць сярод туману? ці хопіць у мяне сілы спусціцца з гор, калі я ўжо і цяпер трачу ўяўленне пра час і месца!

Наперадзе нешта цьмяна чарнее сярод варушкога туману... нейкія цёмныя ўзвышэнні, падобныя на пазасынатых мядзведзяў. Я прабіраюся сярод іх, з аднаго каменя на другі, конь, зрываючыся і ляскаючы падковамі па мокрых галяках, ледзьве дзярэцца за мною, — і раптам я заўважаю, што дарога зноў пачынае паволі падымацца ўгору! Я пачынаю спяшацца, і на мяне нападае адчай. Я ўвесь дрыжу ад напружанасці і стомы, адзежа мая ўся прамокла ад снегу, а вецер так і пранізвае яе наскрозь. Ці не крыкнуць? Але цяпер нават пастухі збіліся ў свае гамераўскія хаціны разам з козамі і авечкамі — хто пачуе мяне? І я жахліва азіраюся:

— Божа мой! Няўжо я заблудзіў?

Позна. Бор глуха і сонна гудзе наводдаль. Ноч робіцца ўсё больш таямнічая, і я чую гэта, хоць не ведаю ні часу, ні месца. Цяпер патух апошні агеньчык у глыбокіх далінах, і сівы туман пачынае панаваць над імі, ведаючы, што прыйшоў яго час, доўгі час, калі здаецца, што ўсё вымерла на зямлі і ўжо ніколі не настане раніцы, а будуць толькі большаць туманы, ахутваючы велічныя ў сваёй паўночнай варце горы, будуць глуха гусці лясы па гарах і ўсё гусцей ляцецьме снег на пустэльным перавале.

Закрываючыся ад ветру, я паварочваюся да каня. Адзіная жывая істота, што асталася са мною! Але конь не глядзіць на мяне. Мокры, азяблы, згорбіўшыся пад высокім сядлом, якое няўклюда тарчыць на яго спіне, ён стаіць, пакорліва апусціўшы голаў з прыціснутымі вушамі. І я злосна тузаю повад, і зноў падстаўляю твар на мокры снег і вецер, і зноў упарта іду насустрач ім. Калі я сілюся разгледзець тое, што абкружае мяне, я бачу толькі сівую імклівую імглу, якая слепіць снегам. Калі я ўслухоўваюся, я распазнаю толькі свіст ветру ў вушах і аднастайнае бразганне за спінаю: гэта стукаюць страмёны, б'ючыся адзін аб адзін...

Але дзіва — мой адчай пачынае ўмацоўваць мяне! Я пачынаю ступаць смялей, і злосны дакор камусьці за ўсё, што я цярплю, радуе мяне. Ён ужо пераходзіць у тую змрочную і ўстойлівую пакору ўсяму, што трэба стрываць, каб асалоду дала нават безнадзейнасць...

Вось нарэшце і перавал. Але мне ўжо ўсё роўна. Я іду па роўным і гладкім стэпе, вецер гоніць туман доўгімі космамі і валіць мяне з ног, але я не хачу гэтага знаць. Па адным толькі свісце ветру і па тумане чуецца, як глыбока завалодала позняя ноч гарамі, — ужо даўным-даўно спяць у далінах, у сваіх маленькіх хацінках маленькія людзі; але я не спяшаюся, я іду, сціснуўшы зубы, і ціха кажу каню: