Іван Бунін - Выбраная проза

Калі здаралася праспаць паляванне, адпачынак быў асабліва прыемны. Прачнешся і доўга ляжыш у пасцелі. Ва ўсім доме — цішыня. Чуваць, як асцярожна ходзіць па пакоі садоўнік, распальваючы печы, і як дровы трашчаць і страляюць. Наперадзе — цэлы дзень спакою ў маўклівым па-зімоваму ўжо маёнтку. Не спяшаючыся адзенешся, павандруеш па садзе, знойдзеш у мокрым лісці выпадкова забыты халодны і мокры яблык, і чамусьці ён здасца вельмі смачны, зусім не такі, як другія. Пасля возьмешся за кнігі — дзедаўскія кнігі ў тоўстых скураных пераплётах, з залатымі зоркамі на саф'янавых абкладках. Слаўна пахнуць гэтыя падобныя на царкоўныя трэбнікі кнігі сваёй пажаўцелай тоўстай шурпатай паперай! Нейкай прыемнай кіславатай цвіллю, старадаўнімі духамі... Цікавыя і заўвагі на іхніх палях, буйна і з круглымі мяккімі росчыркамі зробленыя гусіным пяром. Разгорнеш кнігу і чытаеш: «Думка, вартая старажытных і новых філосафаў, цвет розуму і пачуцця сардэчнага...» І міжволі захопішся і самой кнігай. Гэта — «Дваранін-філосаф», алегорыя, выданая гадоў сто таму назад фундатарам нейкага «кавалера многіх ордэнаў» і надрукаваная ў друкарні прыказа грамадскага апекавання, — апавяданне пра тое, як «дваранін-філосаф, маючы здольнасць і час разважаць, да чаго розум чалавечы ўзносіцца можа, займеў некалі жаданне стварыць план свету на шырокім месцы свайго сельбішча»... Пасля наткнешся на «сатырычныя і філасофскія творы пана Вальтэра» і доўга ўпіваешся мілым і манерным сказам перакладу: «Панове мае! Эразм напісаў у шастымнадзесяць стагоддзі пахвалу дурасці (манерная паўза, — кропка з коскаю); вы ж загадваеце мне ўхваліць перад вамі розум...» Пасля ад кацярынінскай старажытнасці пяройдзеш да рамантычных часоў, да альманахаў, да сентыментальна-напышлівых і доўгіх раманаў... Зязюля выскоквае з гадзінніка і насмешліва-журботна кукуе над табою ў пустым доме. І паволі ў сэрца пачынае закрадвацца салодкая і незразумелая туга...

Вось «Тайны Алексіса», вось «Віктор, альбо Дзіця ў лесе»: «Б'е поўнач! Святая цішыня заступае месца дзённага шуму і вясёлых песень пасялян. Сон распасцірае змрочныя крылы свае над паверхняю нашага паўшар'я; ён страсае з іх змрок і мары... Мары... Як часта доўжаць яны токма пакуты злашчаснага!..» І замільгаюць перад вачыма любыя старадаўнія словы: скалы і дубровы, бледны месяц і адзінота, здані і прывіды, «ероты», ружы і лілеі, «свавольствы і гарэзлівасць маладых дурасліўцаў», лілейная рука, Людмілы і Аліны... А вось часопісы з імёнамі Жукоўскага, Бацюшкава, ліцэіста Пушкіна. І тужліва ўспомніш бабку, яе паланезы на клавікордах, яе млявае чытанне вершаў з «Яўгенія Анегіна». І старадаўняе летуценнае жыццё паўстае перад табою... Добрыя дзяўчаты і жанчыны жылі некалі ў дваранскіх маёнтках! Іх партрэты глядзяць на мяне са сцяны, арыстакратычна-прыгожыя галоўкі ў старадаўніх прычосках пакорліва і цнатліва апускаюць свае доўгія вейкі на тужлівыя і пяшчотныя вочы...

Пах антонаўскіх яблыкаў знікае з панскіх маёнткаў. Гэтыя дні былі так нядаўна, а між тым мне здаецца, што з таго часу прайшло ці не цэлае стагоддзе. Перамерлі бабулькі з дзядкамі ў Выселках, памерла Ганна Гарасімаўна, застрэліўся Арсень Сямёнавіч... Настае царства дробнамаянтковых, збяднелых да жабрацтва. Але добра і гэтае жабрацкае дробнамаянтковае жыццё!

Вось я бачу сябе ў вёсцы, у глыбокую восень. Дні стаяць сіняватыя, пахмурыя. Раніцаю я саджуся ў сядло і з адным сабакам, са стрэльбаю і з рогам еду ў поле. Вецер звоніць і гудзе ў рулі стрэльбы, вецер моцна дзьме насустрач, часамі з сухім снегам. Цэлы дзень я вандрую па пустэльных раўнінах... Галодны і адубелы, варочаюся я на змярканні ў маёнтак, і на душы робіцца так цёпла і хораша, калі замільгаюць агеньчыкі Выселак і пацягне з двара сядзібы пахам дыму, жытла. Памятаю, у нас у доме любілі ў гэты час пасядзець шараю гадзінаю, не запальваць агню і весці ў цемнаце гутарку. Увайшоўшы ў дом, я заўважаю, што зімовыя рамы ўжо ўстаўлены, і гэта яшчэ больш настройвае мяне на мірны зімовы лад. У лёкайскай работнік распальвае печ, і я, як у дзяцінстве, саджуся на кукішкі каля кучы саломы, якая рэзка пахне ўжо зімовай свежасцю, і гляджу то на распаленую печ, то на вокны, за якімі, сінеючы, сумна памірае змрок. Пасля іду ў чалядню. Там светла і людна: дзяўчаты шаткуюць капусту, мільгаюць секачы, я слухаю іхні дробны, дружны стук і дружныя, маркотна-вясёлыя вясковыя песні... Часамі заедзе які-небудзь дробнамаянтковы сусед і надоўга завязе мяне да сябе... Добра і дробнамаянтковае жыццё!