Іван Бунін: Выбраная проза

Парадак сярэдняга дваранскага жыцця яшчэ і на маёй памяці, — вельмі нядаўна, — меў шмат агульнага з парадкам багатага мужыцкага жыцця па сваёй гаспадарнасці і вясковым старасвецкім дабрабыце. Такая, напрыклад, была сядзіба цёткі Ганны Гарасімаўны, якая жыла ад Выселак вёрст за дванаццаць. Пакуль, бывала, даедзеш да гэтай сядзібы, ужо зусім развіднее. З сабакамі на павадках ехаць прыходзіцца ціха, дый спяшацца не хочацца, — так весела ў чыстым полі ў сонечны і халаднаваты дзень! Мясцовасць роўная, відаць далёка. Неба лёгкае і такое прасторнае і глыбокае. Сонца ззяе збоку, і дарога ўбітая пасля дажджоў калёсамі, замаслілася і блішчыць, як рэйкі. Вакол раскідаецца шырокімі клінамі свежая, пышназялёная азіміна. Выпырхне адкуль-небудзь каршунок у празрыстым паветры і замрэ на адным месцы, трапечучы вострымі крылкамі. А ў ясную далеч бягуць вельмі добра відныя тэлеграфныя слупы, і драты іх, як срэбраныя струны, слізгочуць па схіле яснага неба. На іх сядзяць каршункі, — акурат чорныя значкі на нотнай паперы.

Прыгону я не ведаў і не бачыў, але, памятаю, у цёткі Ганны Гарасімаўны адчуваў яго. Уз'едзеш на двор і адразу адчуваеш, што тут ён яшчэ як мае быць жыве. Сядзіба — невялікая, але ўся старая, моцная, абкружаная стогадовымі бярозамі і лазою. Надворных будынкаў — невысокіх, але гаспадарных — безліч, і ўсе яны як злітыя з цёмнага дубовага бярвення пад саламянымі стрэхамі. Вылучаецца велічынёй ці, лепш кажучы, даўжынёй толькі пачарнелая чалядня, з якой выглядаюць апошнія магікане дваровага саслоўя — нейкія старэнькія дзядкі і бабулі, лядашчы кухар у адстаўцы, падобны на Дон-Кіхота. Усе яны, калі ўз'язджаеш на двор, падцягваюцца і нізка-нізка кланяюцца. Сівы фурман, што ідзе ад карэтнага хлява ўзяць каня, яшчэ каля хлява здымае шапку і па ўсім двары ідзе з голаю галавою. Ён у цёткі ездзіў фарэйтарам, а цяпер возіць яе да абедні — зімою ў вазку, а летам у моцных, акаваных жалезам драбінках, накшталт тых, у якіх ездзяць папы. Сад у цёткі славіўся сваёй запушчанасцю, салаўямі, галубкамі і яблыкамі, а дом — страхою. Стаяў ён на чале двара, каля самага саду, — ліпы галлём абдымалі яго, — быў невялікі і прыземісты, але здавалася, што яму і веку не будзе — так важна глядзеў ён з-пад свае незвычайна высокае і тоўстае саламянае страхі, пачарнелае і зацвярдзелае ад часу. Мне яго пярэдні фасад уяўляўся заўсёды жывым: нібы старэчы твар глядзіць з-пад вялізнай шапкі ўпадзінамі воч — вокнамі з перламутравымі ад дажджу і сонца шыбамі. А з бакоў гэтых воч былі ганкі — два старыя вялікія ганкі з калонамі. На франтоне іх заўсёды сядзелі раздабрэлыя галубы, між тым як тысячы вераб'ёў дажджом перасыпаліся са страхі на страху... І ўтульна адчуваў сябе госць у гэтым гняздзе пад блакітным асеннім небам!

Увойдзеш у дом і перш за ўсё пачуеш пах яблыкаў, а пасля ўжо другія: старой мэблі з чырвонага дрэва, сушанага ліповага цвету, які з чэрвеня ляжыць на вокнах... Ва ўсіх пакоях, — у лёкайскай, у зале, у гасцёўні, — халаднавата і змрочна: гэта ад таго, што дом абкружаны садам, а верхнія шыбы вокан каляровыя: сінія і ліловыя. Усюды цішыня і чысціня, хоць, здаецца, крэслы, сталы з інкрустацыямі і люстры ў вузенькіх і вітых залатых рамах ніколі не краналіся з месца. І вось чуецца пакашліванне: выходзіць цётка. Яна невялікая, але таксама, як і ўсё наўкола, дужая. На плечы ў яе накінуты вялікі персідскі шалік. Выйдзе яна важна, але прыветліва, і зараз жа пад бясконцыя размовы пра даўнейшчыну, пра спадчыну, пачынаюць паяўляцца пачастункі: спярша «дулі», яблыкі, — антонаўскія, «бельбарыня», баравінка, «пладавітка», — а пасля найцудоўнейшы абед: уся наскрозь ружовая вараная шынка з гарошкам, фаршыраваная курыца, індык, марынады і чырвоны квас — моцны і салодкі-салодкі... Вокны ў сад паднятыя, і адтуль вее бадзёрым восеньскім халадком...

За апошнія гады адно падтрымлівала згасальны дух паноў — паляванне.

Раней такія сядзібы, як сядзіба Ганны Гарасімаўны, былі не навіною. Былі і такія, што ўжо разбураліся, але ўсё яшчэ жылі на шырокую нагу сядзібы з вялізным маёнткам, з садам на дваццаць дзесяцін. Праўда, пааставаліся некаторыя з такіх сядзіб яшчэ і да гэтага часу, але ў іх ужо няма жыцця... Няма троек, няма верхавых «кіргізаў», няма ганчакоў і хартоў, няма чэлядзі і няма самога ўладальніка ўсяго гэтага — пана-паляўнічага накшталт майго нябожчыка швагруся Арсеня Сямёнавіча.

З канца верасня нашы сады і гумны пусцелі, надвор'е зазвычай крута мянялася. Вецер цэлымі днямі рваў і тузаў дрэвы, дажджы палівалі іх з ранку да ночы. Часамі пад вечар між пахмурных нізкіх хмар прабівалася на захадзе трапяткое залацістае святло нізкага сонца; паветра рабілася чыстае і яснае, а сонечнае святло да слепкасці блішчала паміж лістоты, паміж галля, якое жывою сеткаю хадзіла і хвалявалася ад ветру. Холадна і ярка ззяла на поўначы над цяжкімі свінцовымі хмарамі рэдкае блакітнае неба, а з-за гэтых хмар павольна выплывалі хрыбты снегавых гор-воблакаў. Стаіш каля акна і думаеш: «Ану ж бог дасць, распагодзіцца». Але вецер не пераставаў. Ён калаціў сад, рваў касмыль дыму, што бесперастанку бег з коміна чалядні, і зноў наганяў злавесныя касмылі попельных воблакаў. Яны беглі нізка і шпарка — і хутка, як дым, затуманьвалі сонца. Патухаў яго бляск, закрывалася акенца ў блакітнае неба, а ў садзе рабілася пустэльна і сумна, і зноў пачынаў імжыць дождж... перш ціха, асцярожна, пасля ўсё гусцей і, нарэшце, ператвараўся ў лівень з бураю і цемраю. Наставала доўгая, трывожная ноч...