Іван Бунін - Выбраная проза

— Мне паны неўзабаве пасля вас вольную далі.

— А дзе жыла пасля?

— Доўга расказваць, васпане.

— Замужам, кажаш, не была?

— Не, не была.

— Чаму? Пры такім харастве, якое ты мела?

— Не магла я гэтага зрабіць.

— Чаму не магла? Што ты хочаш сказаць?

— Што ж тут казаць. Нябось, памятаеце, як я вас кахала.

Ён пачырванеў да слёз і, нахмурыўшыся, зноў захадзіў.

— Усё праходзіць, мая дарагая, — замармытаў ён. — Каханне, маладосць — усё, усё. Гісторыя пошлая, звычайная. З гадамі ўсё праходзіць. Як гэта сказана ў кнізе Іева? «Як аб вадзе, што працякала калісьці, будзеш успамінаць».

— Што каму бог дае, Мікалай Аляксеевіч. Маладосць ва ўсякага праходзіць, а каханне — справа другая.

Ён падняў галаву і, спыніўшыся, хваравіта ўсміхнуўся:

— Не магла ж ты кахаць мяне ўвесь век!

— Значыцца, магла. Колькі ні праходзіла часу, усё адным жыла. Ведала, што даўно вас няма ранейшага, што ў вас нібы нічога і не было, а от... Позна цяпер дакараць, але ж праўда, вельмі бессардэчна вы мяне кінулі, колькі разоў я хацела рукі на сябе налажыць ад крыўды ад адной, не кажучы ўжо пра што другое. Быў жа час, Мікалай Аляксеевіч, калі я вас Міколачкам звала, а вы мяне — памятаеце як? І ўсё вершы мне мелі ласку чытаць пра ўсякія «цёмныя прысады», — дадала яна з нядобраю ўсмешкаю.

— Ах, да чаго ж харошая ты была! — сказаў ён, ківаючы галавою. — Да чаго гарачая, да чаго зграбная! Які стан, якія вочы! Памятаеш, як на цябе ўсе заглядаліся?

— Памятаю, васпане. Былі і вы не сказаць як харошыя. І гэта ж вам аддала я сваё хараство, сваю гарачку. Як жа можна такое забыць.

— А! Усё праходзіць, усё забываецца.

— Усё праходзіць, ды не ўсё забываецца.

— Ідзі, — сказаў ён, адварочваючыся і падыходзячы да акна. — Ідзі, калі ласка.

І, дастаўшы хустачку і прыціснуўшы яе да воч, скорагаворкаю дадаў:

— Абы бог мне дараваў. А ты, відаць, даравала.

Яна падышла да дзвярэй і сунялася:

— Не, Мікалай Аляксеевіч, не даравала. Калі ўжо гаворка наша кранулася да нашых пачуццяў, скажу шчыра: дараваць я вам ніколі не магла. Як не было ў мяне нічога даражэйшага за вас на свеце ў той час, так і пасля не было. Таму і дараваць мне вам нельга. Ну ды што ўспамінаць, мёртвых з могілак не носяць.

— Гэтак, гэтак, твая праўда, загадай запрагаць коней, — адказаў ён, адыходзячы да акна ўжо са строгім тварам. — Адно табе скажу: ніколі я не быў шчаслівы ў жыцці, не думай, калі ласка. Прабач, што, можа, закранаю тваё самалюбства, але скажу шчыра — жонку я без памяці кахаў. А здрадзіла, кінула мяне яшчэ зняважлівей, як я цябе. Сына надзвычай любіў — пакуль рос, чаго толькі я ад яго не спадзяваўся! А выйшаў нягоднік, мантач, нахабнік, без сэрца, без гонару, без сумлення... Зрэшты, усё гэта таксама самая звычайная, пошлая гісторыя. Бывай здарова, мілы чалавек. Думаю, што і я страціў у табе самае дарагое, што меў у жыцці.

Яна падышла і пацалавала ў яго руку, ён пацалаваў у яе.

— Загадай запрагаць...

Калі паехалі далей, ён хмура думаў: «Да чаго ж прыгожая была! Чароўная краса!» З адчуваннем сораму ўспамінаў свае апошнія словы і тое, што цалаваў у яе руку, і зараз жа саромеўся свайго сораму. «Хіба няпраўда, што яна дала мне найлепшыя хвіліны жыцця?»

На захадзе праглянула бледнае сонца. Фурман гнаў трухам, усё мяняючы чорныя каляіны, выбіраючы менш гразкія, і таксама нешта думаў. Нарэшце сказаў з сур'ёзнай грубасцю:

— А яна, ваша правасхадзіцельства, усё глядзела ў акно, як мы ад'язджалі. Мабыць, даўно маеце ласку ведаць яе?

— Даўно, Клім.

— Баба — з галавою. І ўсё, кажуць, багацее. Грошы ў доўг дае.

— Гэта нічога не значыць.

— Як не значыць! Каму ж не хочацца лепш пажыць! Калі сумленна пазычаць, благога нічога няма. І яна, кажуць, справядлівая на гэта. Але крутая! Не аддаў у свой час — гневайся на сябе.

— Гэтак, гэтак, гневайся на сябе... Паганяй, калі ласка, хоць бы не спазніцца нам на цягнік...

Нізкае сонца жоўта свяціла на пустыя палі, коні роўна плёхалі па лужах. Ён глядзеў на мільгаценне падкоў, нахмурыўшы чорныя бровы, і думаў:

«Гэтак, гневайся на сябе. Гэтак, вядома, найлепшыя хвіліны. І не найлепшыя, а папраўдзе чароўныя! «Вакол шыпшыннік пунсавеў, стаялі цёмных ліп прысады...» Але, божа мой, што ж было б далей? Што, калі б я не кінуў яе? Якая несусвеціца! Гэтая самая Надзея не гаспадыня пастаялага гатэля, а мая жонка, гаспадыня майго пецярбургскага дома, маці маіх дзяцей?»

І, заплюшчваючы вочы, ківаў галавою.

20 кастрычніка 1938