Іван Бунін - Выбраная проза

Уночы капітан раптам нешта крыкнуў і, сам спалохаўшыся свайго крыку, які прагучаў нейкай бездапаможна-жаласлівай жалобай, зараз жа прачнуўся. Паляжаўшы з хвіліну моўчкі, ён уздыхнуў і сказаў з усмешкаю:

— Гэтак, гэтак! «Залаты пярсцёнак у ноздры ў свінні — жанчына найдзівоснейшае стварэнне!» Тройчы праўда твая, Саламон Прамудры!

Ён знайшоў у цемры папяросніцу, запаліў, але, зацягнуўшыся два разы, апусціў руку — і так і заснуў з чырвоным агеньчыкам папяросы ў руцэ. І зноў стала ціха — толькі паблісквалі, калыхаліся і з грукатам несліся хвалі міма борта. Паўднёвы Крыж з-за чорных хмар...

Але тут раптоўна аглушае Чанга грамавы грукат. Чанг з жахам ускоквае. Што здарылася? Зноў стукнуўся, па віне п'янага капітана, параход аб падводныя камяні, як гэта было тры гады таму назад? Зноў стрэліў капітан з пісталета ў сваю найпякнейшую і засмучаную жонку? Не, навокал не ноч, не мора і не зімовы поўдзень на Лісавецінскай, а вельмі светлы, поўны гаманы і дыму рэстаран: гэта п'яны капітан грукнуў кулаком па стале і крычыць мастаку:

— Лухта, лухта! Залаты пярсцёнак у ноздры ў свінні, вось хто твая жанчына! «Дыванамі я прыбрала пасцель маю, рознакаляровымі тканінамі егіпецкімі: зойдзем, будзем піць слодыч пяшчоты, бо мужа няма дома...» А-а, жанчына! «Дом яе вядзе к смерці і ступа яе — да мерцвякоў...» Але хопіць, хопіць, сябра мой. Пара, зачыняюць, — хадзем!

І праз хвіліну капітан, Чанг і мастак ужо на цёмнай вуліцы, дзе вецер з снегам заносіць ліхтары. Капітан цалуе мастака, і яны разыходзяцца ў розныя бакі. Чанг, напалову сонны, пануры, бачком бяжыць па тратуары за капітанам, які хістаецца на шпаркай хадзе... Зноў прайшоў дзень, — сон ці рэчаіснасць? — і зноў у свеце цемра, холад, стома...

Гэтак аднастайна праходзяць дні і ночы ў Чанга. І раптам, аднаго разу раніцаю, свет, нібы параход, з разгону налятае на схаваны ад няўважлівых воч падводны рыф. Прачнуўшыся аднае зімовае раніцы, Чанг дзівіцца з вялікай цішыні, што стаіць у пакоі. Ён скоранька ўскоквае з месца, кідаецца да капітанавай пасцелі — і бачыць, што капітан ляжыць з закінутай назад галавою, з тварам бледным і застылым, з вейкамі прыпаднятымі і нерухомымі. І, убачыўшы гэтыя вейкі, Чанг падымае такі адчайны лямант, нібы яго збіў з ног і напал пераехаў аўтамабіль, шалёна прамчаўшыся па бульвары...

Пасля, калі стаяць расчыненыя дзверы пакоя, калі ўваходзяць, выходзяць і зноў прыходзяць, моцна гаворачы, самыя розныя людзі — дворнікі, паліцэйскія, мастак у цыліндры і ўсялякія розныя паны, з якімі праседжваў капітан у рэстаранах, — Чанг нібы камянее... О, як страшна гаварыў некалі капітан: «У той дзень задрыжаць тыя, што сцерагуць дом, і спахмурнеюць тыя, што глядзяць у акно: і вышыні ім будуць страшныя, і на дарозе жахі: бо адыходзіць чалавек у вечны дом свой, і гатовы акружыць яго галашэльніцы; бо разбіўся збан ля крыніцы і абвалілася кола над калодзежам...» Але цяпер Чанг не адчувае нават жаху. Ён ляжыць на падлозе, мордаю ў куток, моцна заплюшчыўшы вочы, каб не бачыць свету, каб забыць пра яго. І свет гудзе над ім глуха і аддалена, як мора над тым, хто ўсё глыбей і глыбей апускаецца ў яго бездань.

А зноў ён ачуваецца ўжо на цвінтары, каля дзвярэй касцёла. Ён сядзіць каля іх з апушчанай галавой, тупы, траха не мёртвы — толькі ўвесь дрыжыць дробнымі дрыжыкамі. І раптам расчыняюцца дзверы касцёла — і б'е ў вочы і ў сэрца Чангу дзіўная карціна, якая ўся гучыць і спявае: перад Чангам цёмны гатычны палац, чырвоныя зоры агнёў, цэлы лес трапічных раслін, высока паднятая на чорны памост труна з дубу, чорны натоўп народу, дзве найхарашэйшыя ў сваёй мармуровай прыгажосці і глыбокай жалобе жанчыны, — нібы дзве сястры рознага веку, — а над усім гэтым — гул, грамы, клір анёлаў, якія вымольваюць нейкую смутную радасць, урачыстасць, замяшанне, велічнасць — і незямныя спевы, якія ўсё ўкрываюць сабою. І дыбка становіцца ўся шэрсць на Чангу ад болю і захаплення перад гэтым нечуваным відовішчам, віданнем. І мастак, з чырвонымі вачыма выйшаўшы гэтае хвіліны з касцёла, здзіўлена спыняецца.

— Чанг! — трывожна гаворыць ён, нахіляючыся да Чанга. — Чанг, што з табою?

І, крануўшыся задрыжалаю рукою Чангавай галавы, нахіляецца яшчэ ніжэй — і вочы іх, поўныя слёз, сустракаюцца ў такой любові адно да аднаго, што ўся Чангава істота бязгучна крычыць усяму свету: ах, не, не — ёсць на зямлі яшчэ нейкая, мне невядомая, трэцяя праўда!

У гэты дзень, вярнуўшыся з могілак, Чанг перасяляецца ў дом свайго трэцяга гаспадара — зноў на вышкі, на гарышча, але цёплае, з пахам цыгары, засланае дыванамі, застаўленае старадаўняю мэбляю, увешанае вялізнымі карцінамі і парчовымі тканінамі... Цямнее, камін поўны распаленых змрочна-чырвоных куч жару, новы гаспадар Чангаў сядзіць у крэсле. Ён, вярнуўшыся дадому, нават не зняў паліта і цыліндра, сеў з цыгараю ў глыбокае крэсла і паліць, глядзіць у змрок свае майстэрні. А Чанг ляжыць на дыване каля каміна, заплюшчыўшы вочы, палажыўшы морду на лапы.