Іван Бунін - Выбраная проза

Але вось ужо два гады, з дня ў дзень, займаюцца Чанг з капітанам тым, што ходзяць па рэстаранах. Там яны п'юць, закусваюць, гледзячы на другіх п'яніц, якія п'юць і закусваюць поруч з імі, сярод тлуму, тытунёвага дыму і рознага смуроду. Чанг ляжыць ля ног у капітана, на падлозе. А капітан сядзіць і паліць, моцна паклаўшы, па сваёй марской прывычцы, локці на стол, чакае таго часу, калі трэба будзе, паводле нейкага ім самім выдуманага закона, перабрацца ў другі рэстаран ці ў кавярню: снедаюць Чанг з капітанам у адным месцы, каву п'юць у другім, абедаюць у трэцім, вячэраюць у чацвертым. Звычайна капітан маўчыць. Але бывае, што сустракаецца капітан з кім-небудзь з сваіх ранейшых сяброў і тады ўвесь дзень гаворыць беспярэстанку пра нікчэмнасць жыцця і штохвіліны частуе віном то сябе, то субяседніка, то Чанга, перад якім заўсёды стаіць на падлозе якая-небудзь пасудзінка. Якраз так прабавяць яны і сённяшні дзень: сёння яны ўмовіліся паснедаць з адным старым капітанавым прыяцелем, з мастаком у цыліндры. А гэта значыць, што будуць яны сядзець перш у смярдзючай піўной, сярод чырванатварых немцаў, — людзей тупых, дзелавітых, якія працуюць з ранку да вечара дзеля таго, вядома, каб піць, есці, зноў працаваць і пладзіць сабе падобных, — пасля пойдуць у кавярню, бітком набітую грэкамі і жыдамі, усё жыццё каторых таксама бяссэнсавае, але вельмі трывожнае, занята бясконцым чаканнем біржавых чутак, а з кавярні пададуцца ў рэстаран, куды сцякаюцца ўсякія чалавечыя падонкі, — і прасядзяць там да позняй ночы...

Зімовы дзень кароткі, а за пляшкаю віна, за гутаркаю з прыяцелем ён яшчэ карацейшы. І вось ужо пабывалі Чанг, капітан і мастак і ў піўной, і ў кавярні, а цяпер сядзяць, п'юць у рэстаране. І зноў капітан, паклаўшы локці на стол, горача пераконвае мастака, што ёсць толькі адна праўда на свеце, — злая і нізкая. «Ты паглядзі наўкруга, — кажа ён, — ты толькі ўспомні ўсіх тых, каго штодня бачым мы з табою ў піўной, у кавярні, на вуліцы! Дарагі мой, я бачыў увесь зямны шар — жыццё ўсюды такое! Усё гэта глупства і лухта, чым нібыта жывуць людзі: няма ў іх ні бога, ні сумлення, ні разумнай мэты існавання, ні любові, ні дружбы, ні прыстойнасці, — няма нават простай жаласлівасці. Жыццё — сумны, зімовы дзень у брудным шынку, не больш...»

І Чанг, лежачы пад сталом, слухае ўсё гэта ў тумане хмелю, у якім ужо няма больш узбуджанасці. Згаджаецца ён ці не згаджаецца з капітанам? На гэта нельга адказаць пэўна, але калі ўжо нельга, значыць, справа дрэнь. Чанг не ведае, не разумее, ці капітанава праўда: усе ж мы гаворым «не ведаю, не разумею» толькі ў смутку: у радасці ўсякая жывая істота ўпэўненая, што яна ўсё ведае, усё разумее... Але раптам нібы сонечнае святло прарэзвае гэты туман: раптам чуецца стук палачкі па пюпітры на эстрадзе рэстарана і запявае скрыпка, за ёю другая, трэцяя... Яны пяюць усё больш заўзята, усё званчэй — і праз хвіліну напаўняецца Чангава душа зусім інакшаю тугою, зусім інакшым смуткам. Яна дрыжыць ад незразумелага захаплення, ад нейкай салодкай пакуты, ад жадобы нечага — і ўжо не распазнае Чанг, у сне ён ці наяве. Ён усёю істотаю сваёю аддаецца музыцы, пакорліва плыве за ёю ў нейкі іншы свет — і зноў бачыць сябе на парозе гэтага дзівоснага свету, неразумным, даверлівым да свету шчанём на параходзе ў Чырвоным моры...

— Чакай, дык як гэта было? — не то сніцца, не то думаецца яму. — Але, памятаю: добра было жыць у гарачы поўдзень у Чырвоным моры! Чанг з капітанам сядзелі ў рубцы, пасля стаялі на мосціку... О, колькі было бляску, святла, сінізны, блакіту! Да чаго квяцістыя былі на фоне неба ўсе гэтыя белыя, чырвоныя і жоўтыя матроскія кашулі, з растапыранымі рукамі паразвешваныя на носе! А пасля Чанг з капітанам і іншымі маракамі, у якіх твары былі цагляныя, вочы масляністыя, а лбы белыя і потныя, снедаў у душнай кают-кампаніі першага класа, пад электрычным вентылятарам, што гудзеў і дзьмуў з кута, пасля снедання падрамаў крышку, пасля гарбаты абедаў, а пасля абеду зноў сядзеў наверсе, перад штурманскаю рубкаю, дзе лёкай паставіў капітану палатнянае крэсла, і глядзеў далёка за мора, на захад, што пяшчотна зелянеў у разнаколерных і разнастайных хмарках, на вінна-чырвонае, без промняў сонца, якое, крануўшыся засмужанага гарызонту, раптам выцягнулася і стала падобнае на цёмна-агністую мітру... Шпарка бег параход наўздагон за ім, так і мільгалі за бартом гладкія вадзяныя гарбы, што адблісквалі сіне-ліловым шчыгрынам, але сонца спяшалася, спяшалася, — мора нібы ўцягвала яго, — і ўсё меншала ды меншала: стала доўгім распаленым вугалем, задрыжала і патухла, а як толькі патухла, адразу ўпаў на ўвесь свет цень нейкай тугі і мацней захваляваўся ўсё большы і большы к ночы вецер. Капітан, гледзячы на цёмнае полымя захаду, сядзеў з голаю галавою, з развеянымі на ветры валасамі, і твар яго быў задуменны, горды і маркотны, і адчувалася, што ўсё-такі ён шчаслівы і што не толькі ўвесь гэты параход, які бяжыць па яго волі, але і цэлы свет у яго ўладзе, бо ўвесь свет быў у яго душы ў гэтую хвіліну — і таму яшчэ, што і тады пахла ўжо віном ад яго...