Іван Бунін - Выбраная проза

У такія дні жыццё ў горадзе пачынаецца не рана... Не рана прачынаюцца і Чанг з капітанам. Шэсць гадоў — многа гэта ці мала? За шэсць гадоў Чанг з капітанам сталі старыя, хоць капітану яшчэ і сарака няма, і лёс іх груба перамяніўся. Па морах яны ўжо не плаваюць — жывуць «на беразе», як кажуць маракі, і не там, дзе жылі калісьці, а ў вузкай і даволі змрочнай вуліцы, на гарышчы пяціпавярховага дома, прапахлага каменным вугалем, населенага жыдамі, з тых, што ў сям'ю прыходзяць толькі пад вечар і вячэраюць у капелюшах на патыліцу. Столь у Чанга з капітанам нізкая, пакой вялікі і халодны. У ім заўсёды, апроч таго, змрочна: два акны, прабітыя ў пахілай сцяне-страсе, невялікія і круглыя, нагадваюць карабельныя. Паміж вокнамі стаіць нешта накшталт камоды, а каля сцяны налева стары жалезны ложак: вось і ўсё ўбранне гэтага сумнага жытла, калі не лічыць каміна, з якога заўсёды дзьме свежым ветрам.

Чанг спіць у кутку за камінам. Капітан на ложку. Якавы гэты траха не да падлогі праціснуты ложак і якавы матрац на ім, лёгка ўявіць сабе кожны, хто жыў на гарышчах, а брудная падушка да таго тонкая, што капітану прыходзіцца падкладваць пад яе сваю тужурку. Аднак і на гэтым ложку спіць капітан вельмі спакойна, ляжыць, — на спіне, з заплюшчанымі вачыма і шэрым тварам, — нерухома, як мёртвы. Да чаго добры ложак быў у яго раней! Ёмкі, высокі, са скрынямі, з пасцеллю глыбокаю і ўтульнаю, з тонкімі і слізкімі прасцірадламі і халаднючымі бялюткімі падушкамі! Але і тады, нават пры гойданцы, не спаў капітан так моцна, як цяпер: за дзень ён вельмі стамляецца, дый пра што яму цяпер трывожыцца, што ён можа праспаць, і чым яго можа абрадаваць новы дзень? Было калісьці дзве праўды на свеце, якія заўсёды зменьвалі адна адну: першая — тая, што жыццё невыказна цудоўнае, а другая — што жыццё можа падабацца толькі вар'яту. Цяпер капітан сцвярджае, што ёсць, была і на векі вякоў будзе толькі адна праўда, апошняя, праўда жыда Іява, праўда мудраца з невядомага племя, Эклезіяста. Часта гаворыць цяпер капітан, седзячы ў піўной: «Памятай, чалавек, з юнацтва твайго тыя цяжкія дні і гады, пра якія ты будзеш гаварыць: няма мне асалоды ў іх!» Усё ж дні і ночы па-ранейшаму існуюць, і вось зноў была ноч, і зноў настае раніца. І капітан з Чангам прачынаюцца.

Але, прачнуўшыся, капітан не расплюшчвае воч. Што ён у гэтую хвіліну думае, не ведае нават Чанг, лежачы на падлозе каля ненапаленага каміна, з якога ўсю ноч пахла марскою свежасцю. Чангу вядома толькі адно: тое, што капітан праляжыць так не менш за гадзіну. Чанг, паглядзеўшы на капітана куточкам вока, зноў зажмурвае павекі і зноў дрэмле. Чанг таксама п'яніца, ён таксама штораніцы млявы, слабы і адчувае свет з тою мляваю агідаю, якая так знаёмая ўсім, хто плавае на караблях і хварэе на марскую хваробу. І таму, дрэмлючы ў гэты ранішні час, Чанг бачыць сон пакутлівы, нудны...

Бачыць ён:

Падняўся на палубу парахода стары, кіславокі кітаец; прысеў на кукішкі, пачаў скуголіць, упрошваць усіх, хто праходзіў міма, каб купілі ў яго кашолку тухлых рыбак, якую ён прынёс з сабою. Быў пыльны і халодны дзень на шырокай кітайскай рэчцы. У лодцы пад чарацяным парусам, што гайдалася на рачной каламуці, сядзела шчаня — рыжы сабачка, які меў у сабе нешта лісінае і воўчае, з густой цвёрдай шэрсцю вакол шыі, — строга і разумна вадзіў чорнымі вачыма па высокай жалезнай сцяне параходнага боку і тарчком трымаў вушы.

— Прадай лепш сабаку! — весела і моцна, як глухому, крыкнуў кітайцу малады капітан парахода, які, нічога не робячы, стаяў на сваёй вышцы.

Кітаец, першы Чангаў гаспадар, ускінуў вочы ўверх, атарапеў і ад крыку і ад радасці, пачаў кланяцца і цокаць: «Ve'y good dog, ve'y good!» [11] Вельмі добры сабака, вельмі добры! (перакрыўленае англ.). — І шчанюка купілі, усяго за паўрубля, — назвалі Чангам, і паплыў ён таго ж дня з сваім новым гаспадаром у Расею і спачатку, цэлыя тры дні, так хварэў на марскую хваробу, быў у такім дурмане, што нават нічога не бачыў: ні акіяна, ні Сінгапура, ні Каломбы...

У Кітаі пачыналася восень, надвор'е было цяжкае. І пачало нудзіць Чанга, калі толькі выйшлі ў вусце. Насустрач несла дажджом, імглою, паблісквалі па вадзяной раўніне баранчыкі, гойдалася, бегла, усплёсквалася шэра-зялёная рабізна, вострая і бесталковая, а пляскатыя прыбярэжжы разыходзіліся, губляліся ў тумане — і ўсё больш і больш рабілася вады наўкруга. Чанг, у сваім пасерабрэлым ад дажджу футры, і капітан, у непрамакальным паліце з паднятым капюшонам, былі на мосціку, вышыня якога адчувалася цяпер яшчэ больш, як раней. Капітан камандаваў, а Чанг дрыжаў і адварочваў ад ветру морду. Вада шырылася, агінала непагодлівыя гарызонты, мяшалася з імглістым небам. Вецер рваў з буйнай шумнай рабізны пырскі, налятаў адкуль папала, свістаў у рэях і гулка ляскаў унізе парусінавымі тэнтамі, між тым як матросы, у кованых ботах і мокрых накідках, адвязвалі, лавілі і скочвалі іх. Вецер шукаў, адкуль бы мацней ударыць, і як толькі параход, паволі яму кланяючыся, узяў круцей направа, падняў яго такім вялікім, кіпучым валам, што ён не ўтрымаўся, грымнуўся з перакату вала, зарываючыся ў пену, а ў штурманскай рубцы з бразгатам і звонам паляцеў на падлогу кававы кубак, забыты на століку лёкаем... І з гэтай хвіліны пайшла музыка!