Іван Бунін - Выбраная проза

Уяўленне яго, прагнае ў хмелі да карцін, патрабавала работы. Ён ступаў усё шырэй, цвёрда наважыўшы не даць сонцу абагнаць сябе, — дайсці да Жылова раней, чым яно зойдзе, — і думаў, думаў... Пляшка канчалася. І ён адчуваў, што конча трэба выпіць яшчэ трошкі — у кульгавага мешчаніна, сядзельца ў жыльскай віннай краме, на вялікай дарозе. Сонца апускалася; на змену яму падымаўся з усходу поўны месяц, бледны, як аблачынка, на роўнай сухой сінізне небасхілу. Ледзьве ўлоўны, па-вечароваму духмяны дымок цягнуў аднекуль у астуджаным паветры; пунсова чырванела праменне, якое сыпалася злева па калючым, наскрозь прасвечаным, жытнішчы, чырванеў пыл, падымаючыся за Захаравымі ботамі; ад кожнае капы, ад кожнай трымбулкі, ад кожнае былінкі цягнуўся цень. «Ды не, не дажджэш, не абгоніш!» — думаў Захар, паглядаючы на сонца, выціраючы пот з ілба і ўспамінаючы то біцюга-жарабца, якога за пярэднія ногі падняў ён аднойчы на кірмашы, заспрачаўшыся пра сілу з мяшчанамі, то літы чыгунны прывад, які вывалак ён летась з гумна ў пана Хамутова, то гэтую жабрачку-бабулю, якую цягнуў ён на руках, не звяртаючы ўвагі на яе страх і мольбы адпусціць душу на пакаянне. Суняўшыся, расставіўшы ногі, ад якіх слупамі лёг цень на жытнішча, Захар дастаў з глыбокай кішэні кажушка пляшку, зірнуў на яе супраць сонца і весела ўхмыльнуўся, убачыўшы, што пляшка і гарэлка ў ёй заружавелі. Закінуўшы галаву, ён выліў гарэлку ў разяўлены рот, не кранаючыся пляшкі губамі, і хацеў быў шпурнуць яе вышэй за самую высокую, самую лёгкую дымчастую аблачыну ў глыбіні неба. Але, падумаўшы, стрымаўся: і так растраціўся! — сунуў пляшку ў кішэню і зноў папраставаў, з прыемнасцю ўспамінаючы бабулю.

«Ах, і бабулька ж была, любата!» — думаў ён, гледзячы то на сонца, то на хаты, што шарэлі за далёкімі копамі. Ішоў ён нядаўна па папарышчы. Зірк, ляжыць на сухой кучы гною бабулька-жабрачка і стогне. Быў ён здорава выпіты, і, як заўсёды ў хмелі, прагна шукала душа яго подзвігу — усё роўна, добрага ці благога... нават, напэўна, што больш добрага, чым благога. «Бабка! — крыкнуў ён, скоранька падыходзячы да бабулі. — Паміраеш, ці што? Ці забіў хто? Чым перад кім правінавацілася?» Бабуля, — яна была ўся ў рызманах, бледны твар яе быў у запечанай крыві, вочы заплюшчаны, — заварушылася і застагнала. «Ды што ж ты маўчыш? — гаркнуў Захар грозна. — Калі ў цябе пытаюцца, можаш ты мне не адказваць? Значыць, так і будзеш ляжаць? Скаціну скора пагоняць — баран затаўчэ, замучыць... Падымайся зараз жа!» Бабуля раптам загаласіла, зірнуўшы на яго, вялізнага і страшнага. «Чалавеча, не чапай мяне! Мяне і так бык намяў. Пашкадуй мяне, няшчасную!» — «Не магу я цябе пашкадаваць! — яшчэ больш грозна закрычаў Захар, адчуўшы раптам жаласлівасць і спагаду да бабулі. — Падымайся, кажуць табе!» Бабуля паднялася і тут жа зноў упала і загаласіла яшчэ мудрэй. Тады, не памятаючы сябе ад жаласлівасці, Захар згроб яе ў ахапку і ледзь не бягом памчаў да сяла. Бабуля, абхапіўшы аберуч яго валовіну шыю, задыхаючыся ад паху гарэлкі, якою дыхцела ад яго, трэслася на бягу, а ён, баючыся заплакаць, скоранька мармытаў, стараючыся як мага змякчыць свой бас: «Ды што ты? Ачмурэла, ці што? Чаго баішся? Маўчы, — кажу табе, маўчы: ні аб кім не думай! Пра ўсё забудзь!» — «Не магу, чалавеча! — адказвала бабуля. — Ніякага шчасця не бачу сабе, адна на ўсім свеце, ні пітва, ні наедкаў салодкіх зроду не бачыла...» — «А я табе кажу, не галасі! — гаварыў Захар. — Кожны сваю сцежку топча! У кожнага сваё няшчасце! Ліпі! — гыркнуў ён на ўсё поле, адчуўшы раптоўны прыліў бурнай радасці. — Еш салому, а хворсу не траць. Зараз жа за будзь здароў дастаўлю цябе на хватэру! А за быка за гэтага цябе лупцаваць трэба. Чаго швэндаешся, бадзяешся? Чаго ў гурт лезла? Табе трэба бліжэй да баб пільнавацца. З імі ты можаш гаворкай пацяшацца. А бык, ён, брат, не памілуе!» — «Ох, пастой, — застагнала бабуля, ужо смеючыся скрозь слёзы. — Усю душу вытрас...» І Захар закрычаў яшчэ больш грозна: «Бабка, маўчы! А то от шарахну цябе ў роў — касцей не збярэш!» І зарагатаў, разяўляючы зяпу, размахваючы бабулю і робячы выгляд, што хоча з усяго размаху пусціць яе з гары...

Спіна яго была мокрая, твар шызы ад прыліву крыві і потны, сэрца малаткамі біла ў галаву, калі, горда зірнуўшы на мутна-маліновы шар, што яшчэ не паспеў дакрануцца да гарызонту, хутка ўвайшоў ён у Жылое. Было мярцвяна ціха. Нідзе ні адзінай душы. Роўная бледная сінізна вечаровага неба над усім. Далёкі лясок, што цямнее ў канцы лагчыны. Над ім поўны, ужо ззяннем запалены месяц. Доўгі, голы зялёны выган і рад хат уздоўж яго. Тры вялікія люстраныя сажалкі, а між імі дзве шырокія плаціны з голымі, сухімі вербамі — тоўстымі стваламі і тонкімі прутамі сукоў. На другім баку другі рад хат. І такое выразнае ўсё гэта ў гэты кароткі час паміж днём і ноччу: і контуры шэрых стрэх, і зеляніна выгану, і блішчастасць сажалак. Адна, злева, ледзьве ружавее, астатнія — дзве люстраныя бездані, у якіх нібы ўліты адлюстраваны месяц і кожны ствол, кожны сучок.