Іван Бунін - Выбраная проза

Тое месца, дзе стаяла лунеўская сядзіба, было ўжо даўно ўзарана і засеяна, як узорана, засеяна была зямля на месцах і многіх другіх сядзіб. Сухадол яшчэ сяк-так трымаўся. Але, высекшы апошнія бярозы ў садзе, часткамі збыўшы бадай што ўсю вораную зямлю, пакінуў яе нават сам гаспадар яе, сын Пятра Пятровіча, — пайшоў на службу, падаўся кандуктарам на чыгунку. І цяжка дажывалі свае апошнія гады старыя жыхары Сухадола — Клаўдзія Маркаўна, цётка Тоня, Наталля. Зменьвалася вясна летам, лета восенню, восень зімою... Яны перасталі лічыць гэтыя змены. Яны жылі ўспамінамі, снамі, сваркамі, клопатамі пра заўтрашні пажытак. Летам тыя мясціны, дзе некалі шырока была раскінулася сядзіба, танулі ў мужыцкіх жытах: далёка стаў відзён дом, абкружаны імі. Хмызняк, рэштка саду так здзічэлі, што перапёлкі крычалі каля самага балкона. Ды што лета! «Летам нам рай!» — гаварылі старыя жанчыны. Доўгія, цяжкія былі дажджлівыя восені, снежныя зімы ў Сухадоле. Холадна, голадна было ў пустым, што ўсё больш разбураўся, доме. Замяталі яго завеі, навылёт прадзімаў марозны сармацкі вецер. А прапальвалі вельмі рэдка. Вечарамі цьмяна свяціла з вокан, з святліцы старой пані, — адзінай жылой святліцы, — бляшаная лямпка. Паня, у акулярах, у кажушку, у валёнках, рабіла панчоху, нагнуўшыся да яе. Наталля драмала на халоднай ляжанцы. А паненка, падобная на сібірскага шамана, сядзела ў сваёй хаце і паліла люльку. Калі не бывала цётка ў сварцы з Клаўдзіяй Маркаўнай, ставіла Клаўдзія Маркаўна лямпку сваю не на стол, а на падаконнік. І сядзела цётка Тоня ў дзіўным, слабенькім святле, якое даходзіла з дома ў сярэдзіну яе ледзянога жытла, застаўленага абломкамі старой мэблі, заваленага чарапкамі бітага пасудку, загрувашчанага паваленым набок фартэпіянам. Такая ледзяная была гэта хата, што куры, на клопаты аб якіх былі скірованы ўсе сілы цёткі Тоні, адмарожвалі сабе лапы, начуючы на гэтых чарапках і абломках...

А цяпер ужо і зусім пустая сухадольская сядзіба. Памерлі ўсе памянёныя ў гэтым летапісе, усе суседзі, усе равеснікі іх. І часамі думаеш: ды чакай, ці жылі адно на свеце яны?

Толькі на кладах адчуваеш, што было так: адчуваеш нават жудасную блізкасць да іх. Але і на гэта трэба зрабіць намаганне, пасядзець, падумаць над роднаю магілаю, — калі толькі знойдзеш яе. Брыдка сказаць, а нельга ўтаіць: магіл дзеда, бабкі, Пятра Пятровіча мы не ведаем. Ведаем толькі тое, што месца іх — каля алтара старэнькай царквы ў сяле Чаркізаве. Зімою туды не прабярэшся: там па пояс сумёты, з якіх тырчаць рэдкія крыжы і вяршыні голых кустоў, пруты. У летні дзень пройдзеш па душнай, ціхай і пустой вясковай вуліцы, прывяжаш каня каля царкоўнай агароджы, за якой цёмна-зялёнай сцяной стаяць, пякуцца ў гарачыні елкі. За адкінутаю брамкаю, за белаю царквою з іржаваю макаўкаю — цэлы лес невысокіх галінастых вязаў, ясеня, клёна, усюды цень і халадок. Доўга вандруеш па кустах, пагорках і ямах, укрытых тонкаю магілкаваю травою, па каменных плітах, бадай што паўрастаных у зямлю, сітаватых ад дажджоў, пазарастаных чорным рассыпістым мохам... Вось два-тры жалезныя помнікі. Але чые яны? Да таго зялёна-залацістыя сталі яны, што ўжо не прачытаеш надпісаў на іх. Пад якім жа пагоркам бабчыны, дзедавы косці? А бог ведае! Ведаеш толькі адно: недзе вось тут, блізка. І сядзіш, думаеш, намагаючыся ўявіць сабе ўсімі забытых Хрушчовых. І то бясконца далёкім, то такім блізкім пачынае здавацца іх час. Тады гаворыш сабе:

— Гэта не цяжка, не цяжка ўявіць. Толькі трэба памятаць, што вось гэты пахілены залачоны крыж у сінім летнім небе і пры іх быў гэтакі ж самы... што гэтак жа жаўцела, спела жыта ў палях, пустых і спякотлівых, а тут быў цень, халадок, кусты... і ў кустах гэтых гэтак жа сама хадзіла, пасвілася вось такая ж, як гэта, старая белая кляча з аблезлаю зеленаватаю грыўкаю і ружовымі разбітымі капытамі.

Васільеўскае, 1911

У месячны восеньскі вечар, сыры і халодны, Страшнёў загадаў асядлаць каня.

Месячнае святло палосай блакітнага дыму падала ў даўгаватае акенца цёмнай праварыны, самацветным каменем запальваючы вока верхавога каня. Работнік накінуў на яго аброць і цяжкае, высокае казацкае сядло, выцягнуў яго за повад са стайні, вузлом закруціў яму хвост. Конь быў пакорлівы. Толькі глыбока, раздзімаючы рэбры, уздыхнуў, калі адчуў папругі. Адна папруга была абарваная. Работнік ледзьве працягнуў яе ў пражку і зацягнуў зубамі.

Куртаты, пад сядлом, конь стаў больш фарсісты. Давёўшы яго да дома, да ганка, работнік заматаў повад вакол гнілога слупа і пайшоў. Конь доўга шчыпаў, грыз жоўтым зубам слуп. Часамі надзімаўся, ныў і роў нутром. У лужы каля яго зеленавата люстраваўся няпоўны месяц. У рэдкім садзе асядаў празрысты туман.