Іван Бунін - Выбраная проза

— На моры, на акіяне, на востраве Буяне... — зашаптала яна, кідаючыся назад і адчуваючы, што зусім губіць сябе вядзьмарскімі заклёнамі. — Там ляжыць сучнішча, шэрая рунішча...

І толькі сказала гэтыя першабытна-грозныя словы, як убачыла, павярнуўшыся, Юшку, які з паднятымі плячыма стаяў за два крокі ад яе. Асвяціўся твар яго маланкаю — бледны, з чорнымі кругамі воч. Нячутна падбег ён да яе, шпарка абхапіў яе доўгімі рукамі за талію — і, сціснуўшы, адным махам кінуў перш на калені, пасля дагары, на халодную падлогу пярэдняй...

Прыйшоў да яе Юшка і другую ноч. Хадзіў і яшчэ многа начэй, — і яна, трацячы прытомнасць ад жаху і брыдлівасці, пакорліва аддавалася яму: і думаць не смела яна ні працівіцца, ні прасіць абароны ў паноў, у чэлядзі, як не смела працівіцца паненка д'яблу, што начамі пацяшаўся ёю, як, кажуць, не смела працівіцца нават сама бабка, строгая красуня, свайму двароваму Ткачу, адчайнаму нягодніку і злодзею, сасланаму нарэшце ў Сібір, на пасяленне... Нарэшце надакучыла Наташка Юшку, надакучыў і Сухадол — і ён гэтак жа нечакана знік, як нечакана і з'явіўся.

Праз месяц пасля таго пачула яна сябе ўцяжку. А ў верасні, на другі дзень як вярнуліся маладыя паны з вайны, загарэўся і доўга, страшна палаў сухадольскі дом: спраўдзіўся і другі яе сон. Загарэўся ён на змярканні, у праліўны дождж, ад маланкі, ад залатога клубка, які, як казала Салошка, выскачыў з печы ў дзедавай спальні і памчаўся, падскокваючы, па ўсіх пакоях. А Наталля, якая, убачыўшы дым і агонь, з усяе сілы бегла ад лазні, — ад лазні, дзе яна праводзіла цэлыя дні і ночы ў слязах, — расказвала пасля, што наткнулася яна ў садзе на кагосьці, апраненага ў чырвоны жупан і ў высокай казацкай шапцы з пазументам: ён таксама бег з усяе сілы па мокрых кустах і лапухах... Было ўсё гэта ці толькі здалося, Наталля не магла ручацца. Добра вядома толькі тое, што жах, які ахапіў яе, не даў ёй дачакацца дзіцяці.

І з гэтае восені яна паблякла. Жыццё яе ўвайшло ў тую будзённую каляіну, з якой яна ўжо не выходзіла да самага канца свайго. Цётку Тоню звазілі да мошчаў угодніка ў Варонеж. Д'ябал пасля таго ўжо не смеў набліжацца да яе; і яна супакоілася, пачала жыць, як усе, — памарока розуму і душы яе давала сябе знаць толькі ў бляску дзікіх воч, у занадта вялікай неахайнасці, у шалёнай раздражлівасці і ў нудзе пры лядайкім надвор'і. Была з ёю на мошчах і Наталля — і таксама знайшла ў гэтай паездцы спакой, палёгку да ўсяго, з чаго, здавалася, ужо няма выйсця. У якое трапятанне прыводзіла яе адна думка пра сустрэчу з Пятром Пятровічам! Як ні рыхтавалася яна да яе, уявіць яе спакойна яна не мела сілы. А Юшка, а яе ганьба, пагібель! Але сама выключнасць гэтай пагібелі, нязвычная глыбіня яе пакут, тое наканаванне, што было ў яе няшчасці, — нездарма ж бадай што супаў з імі жах пажару! — і падарожжа да ўгодніка далі ёй права проста і спакойна глядзець у вочы не толькі ўсім навакольным, але нават і Пятру Пятровічу: сам бог адзначыў іх з паненкаю пагібельным знакам сваім — ці ж ім было баяцца людзей! Чарнячкаю, пакорлівай і простай слугою ўсіх, лёгкаю і чыстаю, нібы пасля перадсмяротнага прычасця, увайшла яна ў сухадольскі дом, вярнуўшыся з Варонежа, смела падышла да ручкі Пятра Пятровіча. І толькі на імгненне здрыганулася яе сэрца, як маладое, пяшчотна, па-дзявочы, калі кранулася яна губамі яго маленькай смуглявай рукі з бірузовым пярсцёнкам...

Будзённа стала ў Сухадоле. Прыйшлі пэўныя чуткі пра волю — і выклікалі нават трывогу і на дворні, і ў вёсцы: што толькі будзе наперадзе, ці не горш? Лёгка сказаць — пачынаць жыццё па-новаму! Па-новаму жыць меліся і паны, а яны і па-старому не ўмелі. Дзедава смерць, пасля вайна, камета, што наводзіла жах на ўсю краіну, пасля пажар, пасля чуткі пра волю — усё гэта хутка перайначыла твары і душы паноў, пазбавіла іх маладосці, бесклапотнасці, ранейшай гарачкавасці і адыходлівасці, а дало злосць, нуду, цяжкую прыдзірлівасць адно да аднаго: пачаліся «нелады», як казаў бацька, дайшло да бізуноў за сталом. Нястачы пачалі даваць знаць пра настойлівую неабходнасць паправіць як-небудзь справы, дашчэнту папсаваныя Крымам, пажарам, даўгамі. А ў гаспадарцы браты толькі заміналі адзін аднаму. Адзін быў бязглузда прагны і насцярожлівы, другі — бязглузда шчодры, добры і даверлівы. Паразумеўшыся сяк-так, адважыліся яны на ўчынак, які павінен быў даць вялікі прыбытак: аддалі ў заклад маёнтак і скупілі каля трохсот нядошлых коней, — сабралі іх ледзь не з усяго павета пры дапамозе нейкага Ільі Самсонава, цыгана. Коней яны хацелі паправіць за зіму і з прыбыткам распрадаць вясною. Але, перавёўшы немаведама колькі мукі і саломы, коні бадай што ўсе, адзін за адным, пад вясну чамусьці паздыхалі...