Іван Бунін - Выбраная проза

— Ну, вядома, — расказваў ён мужчынам, падміргваючы, — вядома, цяпер мяне, раба божага, за гэта за самае па шыі. Я і закаціўся дахаты, на Русь... Не прападу, можа!

І праўда — не прапаў: Русь прыняла яго, бессаромнага грэшніка, з няменшай гасціннасцю, чым тых, што ратуюць душы: карміла, паіла, пускала начаваць, з захапленнем слухала яго.

— Так і зарокся ты навек не працаваць? — пыталіся мужыкі, пабліскваючы вачыма і чакаючы едкіх прызнанняў.

— Чорт мяне цяпер прымусіць працаваць! — абзываўся Юшка. — Набалаваны, брат! Яравіты я горш за казла. Дзеўкі гэтыя самыя, — мне бабы і задарма беспатрэбны! — баяцца мяне да смерці, а любяць. Ды што ж! Я і сам хоць куды: пёркам не дабёр, затое костачкаю ладзен!

З'явіўшыся ў сухадольскай сядзібе, ён, як чалавек бывалы, проста ўвайшоў у дом, у пярэднюю. Там на лаўцы сядзела Наташка, напяваючы: «Я мяла, маладзенькая, сенечкі, знайшла сабе цукрыку...» Убачыўшы яго, яна з жахам ускочыла.

— Ды хто гэта? — крыкнула яна.

— Чалавек, — адказаў Юшка, порстка аглядаючы яе з ног да галавы. — Далажы пані.

— Хто гэта? — крыкнула і пані з залы.

Але Юшка ў адну хвіліну супакоіў яе: сказаў, што ён былы манах, а зусім не беглы салдат, як яна, мабыць, падумала, што ён вяртаецца на радзіму — і просіць абшукаць яго, а потым дазволіць пераначаваць, адпачыць крыху. І так здзівіў сваёю адкрытасцю паню, што на другі ж дзень мог перабрацца ў лёкайскую і стаць зусім сваім чалавекам у доме. Грымелі навальніцы, а ён беспярэстанку забаўляў гаспадынь расказамі, прыдумаў забіць слыхавыя вокны, каб не пашкодзіла страхі маланкаю, выбягаў пад самыя страшныя ўдары на ганак, каб паказаць, як яны не страшныя, памагаў дзеўкам ставіць самавары. Дзеўкі касіліся на яго, адчуваючы на сабе яго быстрыя, пажадлівыя погляды, але смяяліся з яго жартаў, а Наташка, якую ён ужо не раз спыняў у цёмным калідоры хапатлівым шэптам: «Закахаўся я ў цябе, дзеўка!» — воч не смела на яго падняць. Ён быў і гадкі ёй пахам махоркі, якая ўелася наскрозь у яго падраснік, і страшны, страшны.

Яна ўжо цвёрда ведала, што будзе. Яна спала адна, у калідоры, каля дзвярэй у спальню паненкі, а Юшка ўжо краянуў ёй: «Прыйду. Хоць зарэж, прыйду. А закрычыш — датла вас спалю». Але што горш за ўсё адбірала ў яе сілу, дык гэта ўсведамленне, што творыцца нешта немінучае, што блізка той час, калі спраўдзіцца яе сон — у Сошках, пра казла, — што, відаць, на раду напісана ёй загінуць разам з паненкаю. Ужо ўсе разумелі цяпер: начамі пасяляецца ў доме сам д'ябал. Усе разумелі, што менавіта, апрача навальніц і пажараў, прымушала шалець паненку, што прымушала яе соладка і дзіка стагнаць у сне, а пасля ўскокваць з такім страшэнным лямантам, перад якім нічога не вартыя самыя аглушальныя ўдары грому. Яна лямантавала: «Змей эдэмскі, ерусалімскі душыць мя!» А хто ж гэты змей, як не чорт, не той шэры казёл, што ўваходзіць начамі да жанок і дзяўчат? І ці ёсць у свеце нешта страшнейшае, чым прыходы яго ў цемры, у непагодлівыя ночы з незмаўканымі перакатамі грому і водбліскамі маланак па чорных абразах? Той пал, тая пажадлівасць, з якой шаптаў Наташцы прайдзісвет, была таксама нечалавечая: як жа можна было працівіцца ёй? Думаючы пра свой суджаны, немінучы час, седзячы ўночы на падлозе ў калідоры, на сваёй гуньцы, і з трапяткім сэрцам узіраючыся ў цемру, прыслухоўваючыся да кожнага самага малюсенькага трэску і шоргату ў заснутым доме, ужо адчувала яна першыя прыступы тае цяжкае хваробы, што доўга мучылі яе пасля: нечакана пачынала свярбець яе ступня, праходзіла па ёй вострая, калючая сутарга, гнула, круціла ўсе пальцы да падэшвы — і бегла, зацята, юрліва круцячы жылы, па нагах, па ўсім целе, аж да горла, да таго імгнення, калі хацелася ўскрыкнуць яшчэ юрлівей, шалёней, яшчэ больш палка і пакутліва, чым ускрыквала паненка...

І немінучае сталася. Юшка прыйшоў — якраз у страшную ноч канца лета, у ноч пад Ілью Грамавога, старадаўняга Агнядаўцы. Не было грому тае ночы, і не было сну ў Наташкі. Яна задрамала — і раптам, як хто штурхнуў, прачнулася. Быў самы глухі час — яна зразумела гэта сваім страшэнна застукацелым сэрцам. Яна ўскочыла, зірнула ў адзін канец калідора, у другі: з усіх бакоў успыхнула, зырчэла, трапятала і сляпіла залатымі і бледна-блакітнымі бліскавіцамі маўклівае, поўнае агню і таямніц неба. У пярэдняй штохвіліны рабілася, як днём. Яна пабегла — і спынілася як укопаная: асовае бярвенне, якое даўно ляжала на двары за акном, да слепкасці бялела пры ўспышках. Яна сунулася ў залу: там было адно акно паднята, чуўся роўны шум саду, было цямней, але там ярчэй пабліскваў агонь за ўсімі шыбамі, цемраю залівалася ўсё, але зараз жа зноў уздрыгвала, загаралася то там, то тут, — і мільгаў, рос, трапятаў і свіціўся на вялізным, то залатым, то бела-фіялетавым небасхіле ўвесь сад сваімі карункавымі вяршынямі, прывідамі бледна-зялёных бяроз і таполяў.