Іван Бунін - Выбраная проза

— Госпадзі Ісусе, — скорагаворкаю шаптала яна. — Матухна царыца нябесная! Угоднікі божыя!

Але ад таго, што ўсе ўгоднікі ўяўляліся ёй карычневымі і безгаловымі, як Мяркуры, рабілася яшчэ страшней.

Калі ж пачала яна абдумваць сны, то ў галаву ёй пачало прыходзіць, што дзявочыя гады яе скончаны, што лёс яе ўжо вызначыўся, — нездарма выпала ёй на долю нешта незвычайнае, каханне да пана! — што чакаюць яе яшчэ нейкія выпрабаванні, што трэба вучыцца ў хахлоў стрыманасці, а ў багамолак — прастаце і пакорлівасці. І таму што любяць сухадольцы іграць ролі, стараюцца верыць у наканаванасць таго, што нібы павінна адбыцца, хоць самі ж яны і выдумлялі гэтае непазбежнае, дык узяла на сябе ролю і Наташка.

У яе ногі падкасіліся ад радасці, калі, выскачыўшы на парог перад святам Пятра, зразумела яна, што Бадуля — па яе, калі ўбачыла яна запыленыя, расшалёстаныя сухадольскія калёсы, убачыла рваную шапку на калматай галаве ў Бадулі, яго выцвілую на сонцы блытаную бараду, яго твар, стомлены і ўзрушаны, да часу састарэлы і знягожаны, нават незразумелы нейкі ў мізэрнасці і несумернасці рысаў, убачыла знаёмага сабаку, таксама калматага, нечым падобнага не толькі на Бадулю, але і на ўвесь Сухадол, — мутна-шэрага на спіне, а спераду, з грудзей, з густа апушанай шыі, нібы пракуранага цёмным дымам курнае хаты. Але яна хутка саўладала з сабою. Бадуля па дарозе дадому плёў, што ў галаву ўлезе, пра Крымскую вайну, то нібы радаваўся ёй, то бедаваў, і Наташка разважліва гаварыла:

— Што ж, відаць, трэба акараціць іх, французаў гэтых...

Увесь доўгі дзень па дарозе ў Сухадол прайшоў у жудасным адчуванні — глядзець новымі вачыма на старое, знаёмае, перажываць, набліжаючыся да роднага кутка, ранейшую самую сябе, заўважаць перамены, пазнаваць людзей, што трапляліся насустрач. Пры паваротцы ў Сухадол з вялікай дарогі, на папарах, пазарастаных пырнікам, бегаў трацяк жарэбчык: хлапчук, стаўшы на вераўчаны повад босаю нагою, учапіўся за шыю жарабяці і намагаўся закінуць другую на спіну, а жарэбчык не даваўся, бегаў, трос яго. І Наташка радасна хвалявалася, прызнаўшы ў хлапчуку Хомку Пацюхіна. Сустрэўся стогадовы Назарчык, які сядзеў у пустым возе ўжо не па-мужчынску, а па-бабску, — з проста выцягнутымі нагамі, — з напружана высока і слабасільна паднятымі плячыма, з бескаляровымі, жаласліва-маркотнымі вачыма, схуднелы да таго, што «няма чаго ў дамавіну палажыць», без шапкі і ў доўгай старэнькай кашулі, шызай ад попелу, ад пастаяннага ляжання ў печы. І зноў здрыганулася сэрца — успомнілася, як гады тры таму назад найдабрэйшы і найбесклапотнейшы Аркадзь Пятровіч хацеў караць гэтага Назарку, злоўленага на агародзе з хвосцікам рэдзькі, ледзь жывога ад страху і заплаканага сярод чэлядзі, якая абкружала яго і з рогатам крычала:

— Не, дзед, не мадыгуй: відаць, што давядзецца майткі скідаць! Не выкруцішся!

А як забілася сэрца, калі ўбачыла яна выган, радок хат — і сядзібу: сад, высокую страху дома, заднія сцены чалядняў, свірнаў, стайняў. Жоўтае жытняе поле, поўнае валошкі, усутыч падыходзіла да гэтых сцен, да быльніку, да трымбулак; нечае белае ў карычневых плямах цялё танула сярод аўсоў, стаяла ў іх, аб'ядаючы мяцёлкі. Усё наўкруга было мірнае, простае, звычайнае — усё незвычайней, усё трывожней рабілася толькі ў яе ў галаве, якая і зусім памутнілася, калі моцна пакаціліся калёсы па шырокім двары, што бялеў пазасынанымі сабакамі, як цвінтар каменнем, калі, упершыню пасля двухгадовай адлучкі з хаты, увайшла яна ў халаднаваты дом, з такім знаёмым пахам васковых свечак, ліпавага цвету, буфетнай, казацкага сядла Аркадзя Пятровіча, што валялася на лаўцы ў пярэдняй, апусцелымі перапялінымі клеткамі, што віселі над акном, — і нясмела зірнула на Мяркурыя, перанесенага з дзедавых пакояў у кут пярэдняй...

Па-ранейшаму весела заліта была змрочная зала сонцам, што свяціла з саду ў маленькае акенца. Кураня, якое невядома адкуль папала ў дом, сіратліва пішчала, ходзячы па гасцёўні. Ліпавы цвет сохнуў і разліваўся пахам на гарачых, яркіх падаконніках... Здавалася — усё старое, што акружала яе, памаладзела, як заўсёды бывае гэта ў дамах пасля нябожчыка. Ва ўсім, ва ўсім — і асабліва ў паху кветак — адчувалася частка яе душы, яе дзяцінства, юнацтва, першага кахання. І шкада было тых, што павырасталі, памерлі, змяніліся — самое сябе, паненкі. Павырасталі яе равеснікі і равесніцы. Многія дзядкі і бабкі, якія ківалі ад старасці галовамі і часамі тупа выглядалі з парогаў чалядні на свет божы, назаўсёды зніклі з гэтага свету. Знікла Дар'я Ўсцінаўна. Знік дзядуля, які так па-дзіцячы баяўся смерці і думаў, што смерць будзе падступацца да яго паволі, прывучаючы яго да страшнага часу, і так нечакана, маланкава скошаны яе касою. І не верылася, што няма яго, што пад магілкавым пагоркам каля царквы сяла Чаркізава сатлеў іменна ён. Не верылася, што гэтая чорная, худая, вастраносая жанчына, то раўнадушная, то шалёная, то трывожна-балбатлівая і адкрытая з ёю, як з роўнаю, то такая, што вырывала ёй валасы, што гэта — паненка Тонечка. Незразумела было, чаму гаспадарыць у доме нейкая Клаўдзія Маркаўна, маленькая, крыклівая, з чорнымі вусікамі... Аднаго разу нясмела зазірнула Наташка ў яе спальню, убачыла пагібельнае люстэрка ў срэбранай аправе — і саладкава прыхлынулі да яе сэрца ўсе яе ранейшыя страхі, радасці, пяшчота, чаканне сораму і шчасця, пах росных лапухоў на вечаровай зары... Але ўсе пачуцці, усе спадзяванні затойвала, заглушала яна ў сабе. Старая, старая сухадольская кроў цякла ў ёй! Занадта прэсны хлеб ела яна з таго суглінку, які акружаў Сухадол. Занадта прэсную ваду піла з тых стаўкоў, якія пракапаны былі яе дзядамі ў рэчышчы перасохлае рэчкі. Не палохала яе знямога будняў — палохала незвычайнае. Не страшыла нават смерць; але страх наводзілі сны, начная цемра, бура, гром і — агонь. Як дзіця пад сэрцам, насіла яна няяснае чаканне нейкіх немінучых бедаў...