Іван Бунін - Выбраная проза

І непаспешлівым шэптам пачынала Наталля доўгае, доўгае апавяданне...

Калі верыць паданням, прадзед наш, чалавек багаты, толькі пад старасць перасяліўся з-пад Курска ў Сухадол: не любіў нашых мясцін, іх глушэчы, лясоў. Ды гэта ж увайшло і ў прыказку: «Даўней усюды лясы былі»... Людзі, якія прабіраліся гадоў дзвесце таму назад па нашых дарогах, прабіраліся скрозь густыя лясы. У лесе гублялася і рэчка Каменка, і тыя вярхі, дзе працякала яна, і вёска, і сядзіба, і ўзгоркаватыя палі наўкола. Аднак ужо не тое было пры дзеду. Пры дзеду карціна была інакшая: напалову стэпавы прастор, голыя пагоркі, на палях — жыта, авёс, грэчка, на вялікай дарозе — рэдкія дупляватыя вербы, а па сухадольскім версе — толькі белы голы камень. Ад лясоў астаўся толькі адзін Трошынаў лясок. Толькі сад быў, вядома, найлепшы: шырокія прысады на семдзесят раскідзістых бяроз, вішнякі, што танулі ў крапіве, дрымучыя зараснікі маліны, акацыі, бэзу і траха не цэлы гай серабрыстых таполяў на ўскраінах, якія зліваліся са збажыною. Дом быў пад саламянаю страхою, тоўстай, цёмнай і шчытнай. І глядзеў ён на двор, з бакоў якога ішлі даўжэразныя службы і чалядні на некалькі прыбудовак, а за дваром рассцілаўся бясконцы зялёны выган і шырока раскідвалася панская вёска, вялікая, бедная і — бесклапотная.

— Уся ў паноў, — гаварыла Наталля. — І паны бесклапотныя былі — не гаспадарлівыя, не прагныя. Сямён Кірылавіч, браценік дзедаў, раздзяліліся з намі: сабе ўзялі што больш ды лепш, спрадвечную вотчыну, нам толькі Сошкі, Сухадол ды чатырыста душ прыкінулі. А з чатырох соцень бадай што палавіна разбеглася...

Дзядуля Пётра Кірылавіч памёр гадоў сарака пяці. Бацька часта гаварыў, што звар'яцеў ён пасля таго, як на яго, калі ён заснуў на дыване ў садзе, пад яблыняю, нечакана наляцеўшы, ураган сыпануў цэлую кучу яблык. А чаляднікі, як казала Наталля, тлумачылі дзедаў слабы розум іначай: тым, што крануўся Пётра Кірылавіч ад нудоты кахання пасля смерці красуні-бабкі, што вялікая навальніца прайшла над Сухадолам перад вечарам таго дня. І дажываў Пётра Кірылавіч — сутулы брунет, з чорнымі, уважліва-ласкавымі вачыма, крыху падобны на цётку Тоню, — у ціхім вар'яцтве. Грошай, як казала Наталля, раней не ведалі, куды дзяваць, і вось ён, у саф'янавых боціках і ў стракатым архалуку, клапатліва і нячутна вандраваў па доме і, азіраючыся, затыкаў у шчыліны дубовага бярвення залатыя.

— Гэта я Тонечцы на пасаг, — мармытаў ён, калі заставалі яго. — Больш надзеі, сябры мае, больш надзеі... Ну, а за ўсім тым — воля ваша: не хочаце — я не буду...

І зноў затыкаў. А не, дык перастаўляў цяжкую мэблю ў зале, у гасцёўні, усё чакаў, што нехта прыедзе, хоць суседзі бадай што ніколі не бывалі ў Сухадоле; або скардзіўся на голад і сам гатаваў сабе цуру — няўмела тоўк і расціраў у драўлянай місцы зялёную цыбулю, крышыў туды хлеб, ліў густы ўспенены сыры квас і сыпаў гэтулькі буйнае шэрае солі, што цура рабілася горкая і есці яе было нельга. Калі ж пасля абеду жыццё ў сядзібе замірала, усе разыходзіліся па ўлюбёных кутках і надоўга засыналі, не ведаў, куды дзявацца, адзінокі, што і па начах мала спаў, Пётра Кірылавіч. І, не вытрываўшы адзіноты, пачынаў зазіраць у спальні, пярэднія, дзявочыя пакоі і асцярожна аклікаў пазасынатых ужо:

— А ты спіш, Аркаша? Ты спіш, Тонечка?

І, калі чуў у адказ сярдзіты крык: «Ды адчапіцеся вы, калі ласка, татачка!» — скоранька супакойваў:

— Ну, спі, спі, душа мая. Я цябе будзіць не буду...

І ішоў далей, — мінуючы толькі лёкайскую, бо лёкаі былі народ вельмі грубы, — а праз дзесяць хвілін зноў паяўляўся на парозе і зноў яшчэ больш асцярожна аклікаў, выдумляючы, што па вёсцы нехта праехаў з фурманскімі шамкамі, — «ці не Пецечка адно з палка на пабыўку», — або што насоўваецца страшэнная градавая хмара.

— Яны, галубкі, вельмі ж ужо грому баяліся, — расказвала Наталля. — Я дык яшчэ дзяўчынкаю проставалосаю была, ну, а ўсё-такі памятаю. Дом у нас нейкі чорны быў... невясёлы, бог з ім. А дзень летам — год. Чэлядзі дзяваць не было куды... адных лёкаяў пяць чалавек... Ды, вядома, пойдуць на спачын пасля абеду маладыя паны, а за імі і мы, халопы верныя, слугі даверныя. І тут ужо Пётра Кірылавіч не прыступайся да нас — асабліва да Гарваські. «Лёкаі! Лёкаі! Вы спіце?» А Гарваська падымае галаву са скрыні дый пытаецца: «А хочаш, я табе зараз крапівы ў прарэх наб'ю!» — «Ды ты каму ж гэта гаворыш, абібок ты гэтакі?» — «Дамавіку, васпане: спрасонку...» Ну вось, Пётра Кірылавіч і пойдуць зноў па зале, па гасцёўні і ўсё ў вокны, у сад заглядваюць: ці не відаць хмары? А навальніцы, і папраўдзе, куды як часта даўней збіраліся. Дый навальніцы якія вялікія. Як, бывала, пасля абеду, так і пачне крычаць івалга, і пойдуць з-за саду хмаркі... пацямнее ў доме, як зашастае бур'ян ды глухая крапіва, пахаваюцца індыкі з індычанятамі пад балкон... проста жуда, нудота! А яны, бацюхна, уздыхаюць, хрысцяцца, лезуць свечку васковую каля абразоў запальваць, ручнік запаветны з нябожчыка прадзеда вешаць, — баялася я таго ручніка да смерці! — або нажніцы за акно выкідаюць. Гэта ўжо найпершая рэч нажніцы: вельмі добра памагае проці грому...