Іван Бунін - Выбраная проза

Позна варочаліся мы ў сядзібу. Надыхаўшыся расою, свежасцю стэпаў, палявых красак і траў, асцярожна падымаліся мы на ганак, уваходзілі ў цёмную пярэднюю. І часта заставалі Наталлю на малітве перад абразом Мяркурыя. Босая, маленькая, сашчапіўшы рукі, стаяла яна перад ім, шаптала нешта, хрысцілася, нізка кланялася яму, нябачнаму ў цемры, — і ўсё гэта так проста, нібы гутарыла яна з кімсьці блізкім, таксама простым, добрым, міласлівым.

— Наталля? — ціха звалі мы.

— Я? — ціха і проста абзывалася яна, перапыняючы малітву.

— Што ж ты не спіш да гэтага часу?

— Ды паспеем яшчэ ў магіле наспацца...

Мы садзіліся на лаву, расчынялі акно; яна стаяла, падціснуўшы рукі. Таямніча мільгалі зарніцы, асвятляючы цёмныя святліцы; перапёлка выспеўвала недзе далёка ў росным стэпе. Перасцярожліва-трывожна кракала, прачнуўшыся, на стаўку качка...

— Гулялі?

— Гулялі.

— Што ж, справа маладая... Мы, бывала, вось гэтак усе ночы навылёт прагульвалі... Адна зорка выганіць, другая загоніць...

— Добра жылося раней?

— Добранька...

І наставала доўгае маўчанне.

— Чаго гэта, нянечка, сава крычыць? — казала сястра.

— Ды абы крычаць, пропаду на яе няма. Хоць бы са стрэльбы папужаць. А то проста страшна, усё думаецца: ці не на бяду якую? І ўсё паненку пужае. А яна ж да смерці пужлівая!

— А як захварэла яна?

— Ды яно ж вядома: усё слёзы, слёзы, нуда... Пасля маліцца зачалі... Ды ўсё больш люта з намі, з дзеўкамі, ды ўсё больш сярдзіта з брацікамі...

І, успамінаючы бізуны, мы пыталіся:

— Не дружна, значыцца, жылі?

— Ого, як дружна! А ўжо асабліва пасля таго, як захварэлі гэта яны, як дзядуля памерлі, як увайшлі ў сілу маладыя паны і ажаніўся нябожчык Пётра Пятровіч. Гарачыя ўсе былі — чысты порах!

— А каралі дваровых часта?

— Гэтага ў нас і ў завядзёнцы не было. Я вунь як правінавацілася! А ўсяго толькі і было, што загадалі Пётра Пятровіч галаву мне авечымі ножнамі абалваніць, будзённую кашулю надзець ды на хутар адправіць...

— А чым жа ты правінавацілася?

Але адказ далёка не заўсёды быў просты і скоры. Расказвала Наталля часам з дзіўнаю шчырасцю і дакладнасцю; але часам запіналася, нешта думала; пасля лёгенька ўздыхнула, і па голасе, не бачачы твару ў змроку, мы разумелі, што яна сумна ўсміхаецца:

— Ды тым і правінавацілася... Я ж ужо гаварыла... Маладая ды дурная была. «Заспяваў у садочку салавей тае ночкі»... А, вядома, справа мая была дзявочая...

Сястра ласкава прасіла яе:

— Ты ўжо скажы, нянечка, вершы гэтыя да канца.

І Наталля бянтэжылася.

— Гэта не вершы, а песня... Ды я яе не ўпомню цяпер.

— Няпраўда, няпраўда!

— Ну, калі ласка...

І скорагаворкаю канчала:

— «Заспяваў тае ночкі»... Ці бо не: «Заспяваў у садочку салавей тае ночкі — песню пявучую... Дурной спаць не даваў усю ночку гаручую...»

Перасільваючы сябе, сястра пыталася:

— А ты вельмі была закахана ў дзядзьку?

І Наталля тупа і коратка шаптала:

— Вельмі.

— Ты заўсёды памінаеш яго на малітве?

— Заўсёды.

— Ты, кажуць, самлела, калі везлі цябе ў Сошкі?

— Абамлела. Мы, дваровыя, страшна далікатныя былі... кволыя на расправу... не параўнаць жа з шэрым аднадворцам! Як павёз мяне Яўсей Бадуля, атупела я ад гора і страху... У горадзе траха не зайшлася з непрывычкі. А як выехалі ў стэп, гэтак жа мне горна ды жаласліва стала! Мільгнуўся афіцэр насустрач, падобны на іх, — крыкнула я дый бразнулася! А ў прытому прыйшла, ляжу гэтак на возе і думаю: хораша мне цяпер, не раўнуючы, як у царстве нябесным!

— Строгі ён быў?

— Не прывядзі бог!

— Ну, а ўсё-такі больш за ўсіх ганарыстая цётка была?

— Яны, яны. Дакладваю ж вам: іх нават да ўгодніка вазілі. Набараліся мы пакуты з імі! Ім бы жыць ды пажываць цяпер, як належыць, а яны заганарыліся надта, дый крануліся розуму... Да чаго ж кахалі іх Вайткевіч гэты! Ну, ды от глядзі ж ты!

— Ну, а дзядуля?

— Ну, што ж? Тыя слабыя на розум былі. А, вядома, і з імі здаралася. Усе ў той час былі гарачыя... Ды затое ранейшыя паны нашым братам не грэбавалі. Бывала от, татка ваш пакараюць Гарваську ў абед, — гэнага і варта было! — а ўвечары, глядзі, ужо на чалядні жыруюць, на балалайках з ім вытылінкваюць...

— А скажы, — ён прыгожы быў, Вайткевіч гэты?

Наталля задумвалася.

— Не, не хачу зманіць: накшталт калмыка быў. А сур'ёзны, настойлівы. Усё вершы ёй чытаў, усё страшыў: вось памру, бач, і прыйду па цябе...

— І дзед жа ад кахання розуму крануўся?

— Той па бабцы. Гэта справа іншая, паненачка. Дый дом у нас быў пануры, — не вясёлы, бог з ім. Вось маеце ласку паслухаць мае неразумныя словы...