Іван Бунін - Выбраная проза

Вечар жа быў пахмуры. У хмарах, за канцом высечанага саду, за пустым гумном і серабрыстымі таполямі, успыхвалі зарніцы, што раскрывалі на імгненне воблакавыя ружова-залацістыя горы. Лівень, мабыць, не захапіў Трошынавага лесу, што цямнеў далёка за садам, на ўзгорках за равамі. Адтуль даходзіў сухі, цёплы пах дуба, які мяшаўся з пахам зеляніны, з вільготным мяккім ветрам, што прабягаў па вяршалінах бяроз, уцалелых ад прысадаў, па высокай крапіве, па быльніку і па кустах вакол балкона. І глыбокая цішыня вечара, стэпу, глухой Русі панавала над усім...

— Гарбату піць калі ласка, — пагукаў нас нямоцны голас.

Гэта была яна, удзельніца і сведка ўсяго гэтага жыцця, галоўная сказальніца яго, Наталля. А за ёю, уважліва гледзячы вар'яцкімі вачыма, крыху сагнуўшыся, цырымонна слізгаючы па цёмнай гладкай падлозе, ішла пані яе. Каптура яна не зняла, але замест халата на ёй была цяпер старамодная барэжавая сукенка, на плечы накінуты блякла-залацісты шаўковы шалік.

— Ou etes-vous, mes enfants? [1] Дзе вы, дзеці мае? (франц.). — жанцільна ўсміхаючыся, крычала яна, і голас яе, выразны і рэзкі, як голас папугая, нязвыкла чуўся ў пустых чорных святліцах...

Як у Наталлі, у яе сялянскай прастаце, ва ўсёй яе дзівоснай і няшчаснай душы, народжанай Сухадолам, было хараство і ў сухадольскім разбураным маёнтку.

Пахла язмінам у старой гасцёўні з перакошанай падлогай. Гнілы, шэра-блакітны ад часу балкон, з якога трэба было саскокваць, бо не было прыступак, тануў у крапіве, бузіне, брызгліне. У гарачыя дні, калі яго пякло сонца, калі былі адчынены шкляныя дзверы і вясёлы водбліск шкла перадаваўся ў цьмянае авальнае люстэрка, што вісела на сцяне супроць дзвярэй, усё ўспаміналася нам фартэпіяна цёткі Тоні, якое стаяла некалі пад гэтым люстэркам. Некалі іграла яна на ім, гледзячы на пажаўцелыя ноты з загалоўкамі ў завітушках, а ён стаяў ззаду, моцна падпіраючы талію левай рукой, моцна сціскаючы сківіцы і хмурачыся. Дзівосныя матылькі — і ў паркалёвых стракатых сукенках, і ў японскіх уборах, і ў чорна-ліловых аксамітных шаліках — заляталі ў гасцёўню. І перад ад'ездам ён злосна пляснуў аднойчы даланёю па адным з іх, што трапятліва заміраў на веку фартэпіяна. Астаўся толькі серабрысты пыл. Але, калі дзяўчаты, па дурносці сваёй, праз некалькі дзён сцерлі яго, з цёткай Тоняй здарылася істэрыка... Мы выходзілі з гасцёўні на балкон, садзіліся на цёплыя дошкі — і думалі, думалі. Вецер, прабягаючы па садзе, даносіў да нас шаўкавістае шалясценне бяроз з атласна-белымі, усыпанымі чарнатою стваламі і шырока раскінутым зялёным галлём, вецер, гамонячы і сваволячы, бег з палёў — і зялёна-залатая івалга ўскрыквала рэзка і радасна, кулём праносячыся над белымі кветкамі за балбатлівымі галкамі, што жылі з шматлікім сваяцтвам у разбураных камінах і ў цёмных гарышчах, дзе пахне старою цэглаю і праз слыхавыя вокны палосамі падае на кучы шэра-фіялетавага попелу святло; вецер заміраў, санліва поўзалі пчолы па кветках каля балкона, чынячы сваю няспешлівую работу, — і ў цішыні чулася толькі роўнае, што струменілася, як бесперапынны дробны дожджык, лапатанне серабрыстай тапалінай лістоты... Мы вандравалі па садзе, забіраліся ў глушэчу ўскраін. Там, на гэтых ускраінах, што зліліся з жытамі, у прадзедаўскай лазні з праваленай столлю, у той самай лазні, дзе Наталля хавала ўкрадзенае ў Пятра Пятровіча люстэрка, жылі белыя трусы. Як яны мякка выскоквалі на парог, як дзіўна, варушачы вусамі і раздвоенымі губамі, перакошвалі свае далёка расстаўленыя, выпучаныя вочы на высокія трымбулкі, кусты блёкату і зараснікі крапівы, што глушыла цёрн і вішнякі! А ў напалову расчыненым гумне жыла сава. Яна сядзела на прасле, выбраўшы месца цямнейшае, тырчком падняўшы вушы, вылупіўшы жоўтыя сляпыя вочы — і выгляд у яе быў дзікі, як у чорта. Апускалася сонца далёка за садам, у мора збажыны, наставаў вечар, мірны і ясны, кукавала зязюля ў Трошынавым лесе, жалобна звінелі недзе над лугамі жалейкі старога пастуха Сцёпы... Сава сядзела і чакала ночы. Уночы ўсё спала — і палі, і вёска, і маёнтак. А сава толькі рабіла, што вухала і плакала. Яна нячутна насілася каля гумна, па садзе, прылятала да хаты цёткі Тоні, лёгка апускалася на страху — і хваравіта ўскрыквала... Цётка прачыналася на лаве каля печы:

— Ісусе найдабрэйшы, памілуй мя, — шаптала яна, уздыхаючы.

Мухі санліва і нездаволена гулі па столі душнай, цёмнай хаты. Кожную ноч што-небудзь будзіла іх. То карова чухалася бокам аб сцяну хаты; то пацук прабягаў па коратка зазвінелых клавішах фартэпіяна і, сарваўшыся, з трэскам падаў у чарапкі, якія клапатліва складаліся цёткаю ў куток; то стары чорны кот з зялёнымі вачыма позна варочаўся аднекуль дадому і лена прасіўся ў хату; або пралятала вось гэтая сава, што крыкам сваім прарочыла бяду. І цётка, перасільваючы дрымоту, адмахваючыся ад мух, што ў цемры лезлі ў вочы, уставала, шворыла па лавах, грукала дзвярыма — і, выйшаўшы на парог, наўздагад запускала ўгору, у зорнае неба, скалку. Сава, з шоргатам, чапляючыся крыламі за салому, зрывалася са страхі — і нізка падала кудысьці ў цемру. Яна траха не краналася зямлі, плаўна далятала да гумна і, падняўшыся, садзілася на яго хрыбет. І да сядзібы зноў даносіўся яе плач. Яна сядзела, нібы нешта ўспамінаючы, — і раптам падавала крык здзіўлення; змаўкала — і нечакана пачынала істэрычна вухаць, рагатаць і павіскваць; зноў змаўкала — і заходзілася стогнамі, усхліпваннямі, рыданнямі... А ночы, цёмныя, цёплыя, з ліловымі хмаркамі, былі спакойныя, спакойныя. Санліва бегла і цякло лапатанне санлівых таполяў. Зарніца асцярожна мільгала над цёмным Трошынавым лесам — і цёпла, суха пахла дубам. Каля лесу, над раўнінамі аўсоў, на прагаліне неба сярод хмар, гарэў срэбраным надмагіллем Скарпіён...