Іван Бунін - Выбраная проза

Цвыркун падумаў.

— Ну, гэта не нашага розуму дзела, — яшчэ больш проста, сур'ёзна і маркотна адказаў ён і зноў узяўся за шыла. — Каб не замёрз ён, мяне, брат, да ста гадоў ніякая смерць не ўзяла б.

Паны пераглянуліся і, зашпільваючыся, падняліся з месца. Але яшчэ доўга стаялі і слухалі, як адказваў Цвыркун на кухарчыны роспыты пра тое, ці данёс ён сына да сяла, чым скончылася справа. Цвыркун казаў, што данёс, але толькі не да сяла, а да чыгункі і ўпаў, спатыкнуўшыся на рэйкі. Абмарозіў рукі, ногі, ужо зусім траціў прытомнасць. Развіднела, круціла мяцеліца, усё бялела, а ён сядзеў у стэпе і глядзеў, як заносіць снег яго мёртвага сына, набіваецца ў рэдкія вусы і ў белыя вушы. Падабралі іх кандуктары таварнага цягніка, які ішоў з Балашова.

— Дзіўная рэч, — сказала кухарка, калі ён скончыў, — не зразумею я таго, як ты сам у такую несусвеціцу не замёрз?

— Не да таго было, матухна, — адказаў Цвыркун рассеяна, шукаючы нечага на варштаце, у абрэзках скуры.

Капры, 30.11.1911

У Наталлі заўсёды дзівіла нас яе ўлюбёнасць да Сухадола. Малочная сястра нашага бацькі, якая вырасла з ім у адным доме, цэлых восем гадоў пражыла яна ў нас у Луневе, пражыла як родная, а не як наймічка, простая дваровая. І цэлых восем гадоў адпачывала, паводле яе ж слоў, ад Сухадола, ад таго, што прымусіў ён яе выпакутаваць. Але нездарма гавораць, што, як ваўка ні кармі, ён усё ў лес глядзіць: выхадзіўшы, выгадаваўшы нас, зноў вярнулася яна ў Сухадол.

Памятаю абрыўкі нашых дзіцячых размоў з ёю:

— Ты ж сірата, Наталля?

— Сірата. Уся ў паноў сваіх. Бабка ж вунь ваша Ганна Рыгораўна куды як рана ручкі белыя злажыла! Не горш за майго бацюхну з матухнай.

— А яны ад чаго рана памерлі?

— Смерць прыйшла, вось і памерлі.

— Не, ад чаго рана?

— Так бог даў. Бацюхну паны ў салдаты аддалі за правінкі, матухна веку не дажыла праз індычанят панскіх. Я дык, вядома, не памятаю, дзе мне, а на чалядні казалі: была яна птушніцаю, індычанят пад яе доглядам было гібель, захапіў іх град на выгане і ператоўк усіх да аднаго... Кінулася бегчы яна, дабегла, зірк — дый дух вон ад страху выскачыў.

— А чаму ты замуж не пайшла?

— Ды жаніх не вырас яшчэ.

— Не, без жартаў?

— Ды кажуць, нібы пані, ваша цётачка, забараніла. За тое от і мяне, грэшную, паненкай абняславілі.

— Ну-у, якая ж ты паненка!

— Акурат паненка! — адказвала Наталля з тонкай усмешачкай, што моршчыла яе губы, і абцірала іх цёмнай старэчай рукою. — Я ж малочная Аркадзю Пятровічу, цётачка другая вам...

Падрастаючы, усё больш уважліва прыслухоўваліся мы да таго, што гаварылася ў нашым доме пра Сухадол: усё больш зразумелым рабілася незразумелае раней, усё больш рэзка выступалі дзіўныя асаблівасці сухадольскага жыцця. Хіба мы не адчувалі, што Наталля, якая паўвека свайго пражыла з нашым бацькам бадай што аднолькавым жыццём, — папраўдзе родная нам, стаўбавым панам Хрушчовым! І вось аказваецца, што паны гэтыя загналі бацьку яе ў салдаты, а матку ў такі страх, што ў яе сэрца разарвалася, калі ўбачыла загінутых індычанят!

— Дый праўда, — казала Наталля, — як жа было не сканаць ад такога няшчасця? Паны за Мажай яе загналі б!

А потым уведалі мы пра Сухадол рэчы яшчэ дзіўнейшыя: уведалі, што прасцейшых, дабрэйшых за сухадольскіх паноў «ва ўсім свеце не было», але ўведалі і тое, што не было і «гарачэйшых» за іх; уведалі, што цёмны і змрочны быў стары сухадольскі дом, што звар'яцелы дзед наш Пётра Кірылавіч быў забіты ў гэтым доме незаконным сынам сваім, Гарваськам, сябрам бацькі нашага і стрыечным Наталліным братам; уведалі, што даўно звар'яцела — ад нешчаслівага кахання — і цётка Тоня, якая жыла ў адной са старых дваровых хат каля збяднелага сухадольскага маёнтка і якая з захапленнем іграла на грымучым і звінючым ад старасці фартэпіяне экасезы; уведалі, што звар'яцела і Наталля, што яшчэ дзяўчынкаю пакахала яна на ўсё жыццё нябожчыка дзядзьку Пятра Пятровіча, а ён саслаў яе ў ссылку, на хутар Сошкі... Нашы палкія мары аб Сухадоле былі зразумелыя. Нам Сухадол быў толькі паэтычным помнікам былога. А Наталлі? Гэта ж яна, нібы адказваючы на нейкую сваю думу, з вялікаю гаркатою сказала аднаго разу:

— Што ж! У Сухадоле з татаркамі за стол садзіліся! Успомніць нават страшна.

— Гэта значыць — з бізунамі? — папыталіся мы.

— Ды гэта ўсё адно, — сказала яна.

— А чаму?

— А на выпадак сваркі.

— У Сухадоле ўсе сварыліся?

— Не дай божа! Дня не праходзіла без вайны! Гарачыя ўсе былі — чысты порах.