Іван Бунін - Выбраная проза

Але дайсці да хаціны было не так лёгка. Кожную хвіліну я ўгрузаў у дрыгве. Боты мае набралі вады і пры кожным кроку гучна хлюпалі; ужо не ставала сілы валачы іх за сабой.

Нарэшце я перабраўся цераз гэтае балота, падняўся на маленькі пагорак і цяпер мог добра разгледзець хату. Гэта нават была не хата, а менавіта казачная хацінка на курыных ножках. Яна не краналася падлогай зямлі, а была пабудавана на палях, напэўна, з прычыны паводак, якія ўвесну залівалі ўвесь Ірынаўскі лес. Але адзін бок яе ад часу асеў, і гэта надавала хаціне сумны выгляд... У вокнах не хапала некалькіх шыбаў; іх замянялі нейкія брудныя анучы, якія гарбом выпіралі на вуліцу.

Я націснуў на клямку і адчыніў дзверы. У хаце было вельмі цёмна, а ў мяне, пасля таго як я доўга глядзеў на снег, хадзілі перад вачамі фіялетавыя кругі; таму я доўга не мог разабраць, ці ёсць хто ў хаце.

— Эй, добрыя людзі, хто з вас дома? — спытаў я гучна.

Каля печкі нешта заварушылася. Я падышоў бліжэй і ўбачыў старую, якая сядзела на падлозе. Перад ёю ляжала вялікая куча курынага пер'я. Старая брала па адным пёрку, здзірала з яго бародку і клала пух у кошык, а стрыжні кідала проста на зямлю.

«Дык жа гэта — Мануйліха, ірынаўская ведзьма», — мільганула ў мяне ў галаве, як толькі я больш уважліва прыгледзеўся да старой. Усе рысы бабы-ягі, як яе малюе народны эпас, былі ў наяўнасці: худыя запалыя шчокі пераходзілі ўнізе ў востры, доўгі, старэчы падбародак, які амаль датыкаўся да абвіслага носа; бабка варушыла бяззубым ротам, быццам перажоўвала нешта; выцвілыя, калісьці блакітныя вочы, халодныя, круглыя, пукатыя, з вельмі кароткімі чырвонымі павекамі, пазіралі, як вочы нейкай злавеснай птушкі.

— Добры дзень, бабка! — сказаў я як мага больш ветліва. — Ці не Мануйліхай цябе завуць?

У адказ нешта заклекатала і захрыпела ў грудзях у старой; потым з яе бяззубага рота вырваліся дзіўныя гукі, якія то нагадвалі задушлівае карканне старой вароны, то раптам пераходзілі ў сіпаты перарывісты фальцэт:

— Раней, можа, і Мануйліхай звалі добрыя людзі... А цяпер завуць завуткай, а называюць вуткай. А табе што трэба? — спытала яна непрыязна, не спыняючы сваёй аднастайнай працы.

— Ды вось, бабка, заблудзіў я. Можа, у цябе малака знойдзецца?

— Няма малака, — злосна адрэзала старая. — Многа вас тут па лесе ходзіць... Усіх не напоіш, не накорміш.

— Ну, бабка, і неласкавая ж ты да гасцей.

— І сапраўды, бацюхна мой: зусім неласкавая. Прысмакаў для вас не маем. Стаміўся — пасядзі, ніхто цябе з хаты не гоніць. Ведаеш, як у прыказцы гаворыцца: «Прыходзьце да нас на прызбе пасядзець, у нашага свята звону паслухаць, а абедаць да вас мы і самі здагадаемся». Вось яно як...

Такая гаворка адразу пераканала мяне, што старая сапраўды нетутэйшая ў гэтым краі; тут не любяць і не разумеюць вострай, прыпраўленай рэдкімі слоўцамі мовы, якой так ахвотна фарсіць гаварун-паўночнік. Між тым старая, механічна працягваючы сваю працу, усё яшчэ мармытала нешта сабе пад нос, але ўсё цішэй і цішэй. Я разбіраў толькі паасобныя словы, якія не мелі паміж сабою ніякай сувязі. «Вось табе і бабка Мануйліха... А хто такі — невядома... Гады мае не маленькія... Нагамі круціць, цвіркоча, сакоча — сапраўдная сарока...»

Я нейкі час моўчкі прыслухоўваўся, і раптоўная думка, што перада мной — вар'ятка, выклікала ў мяне пачуццё гідлівага страху.

Аднак я паспеў агледзецца вакол сябе. Большую частку хаты займала вялізная аблупленая печ. Абразоў у пярэднім куце не было. Па сценах, замест звычайных паляўнічых з зялёнымі вусамі і фіялетавымі сабакамі і партрэтаў нікому не вядомых генералаў, віселі пучкі сухіх зёлак, звязкі зморшчанага карэння і кухонны посуд. Ні савы, ні чорнага ката я не заўважыў, але з печы два рабыя паважныя шпакі пазіралі на мяне здзіўлена і недаверліва.

— Бабка, а вады ў вас напіцца можна? — спытаў я, павышаючы голас.

— А вунь, у кадушцы, — кіўнула старая.

Вада патыхала балотнаю ржою. Падзякаваўшы бабцы (на што яна не звярнула аніякай увагі), я спытаў у яе, як мне патрапіць на шлях.

Яна раптам узняла галаву, паглядзела на мяне пільна сваімі халоднымі птушынымі вачмі і замармытала хуценька:

— Ідзі, ідзі... Ідзі, хлопча, сваёй дарогай. Няма чаго табе тут рабіць. Добры госць у гасціну. Ідзі, бацюхна, ідзі...

Мне і сапраўды нічога больш не аставалася, як пайсці. Але раптам мне прыйшло ў галаву паспрабаваць апошні сродак, каб хоць крыху расчуліць суровую старую. Я дастаў з кішэні новы сярэбраны чацвяртак і працягнуў яго Мануйлісе. Я не памыліўся: угледзеўшы грошы, старая заварушылася, вочы ў яе загарэліся, і яна пацягнулася па манету сваімі скурчанымі, вузлаватымі, дрыготкімі пальцамі.