Іван Бунін - Выбраная проза

Варгол — нежылы хутар нябожчыцы цёткі, стэпавая вёсачка на месцы знесенай дзедавай сядзібы і вялікага сяла, тры чвэрткі якога пайшло ў Сібір, на новыя месцы. Дарога доўга ідзе пад спуск; калі ўжо становіцца зусім светла ад месяца, каламажка порстка падкочваецца па густой роснай траве да адзінокага флігеля на схоне катлавіны сярод узгоркаў. Звон шамкоў замірае, і нас абступае магільнае маўчанне.

— Ну і глуха ж тут! — кажа Карней, злазячы з козлаў, і голас яго нязвычна гучыць каля пустых сцен. — Пасядзіце тут на ганку, а я коней папаю і аброку ім дам.

І паволі вядзе, падымаючы звон шамкамі, коней з гары да калодзежа. А я падымаюся на драўляны ганак і саджуся на прыступку...

Але вусцішна тут, у гэтай катлавіне, з усіх бакоў замкнёнай узгоркамі, якія спускаюцца да перасохлага рэчышча Варгла, і бледна асветленай ненадзейным месячным святлом! Пусты шырокі двор пераходзіць у мужыцкі выган, а за выганам чарнее сем прыземістых хацінак, якія глыбока затаілі ў сабе сваё начное жыццё...

— Карней, — кажу я, як толькі Карней паказваецца з коньмі з-пад гары, — трэба ехаць! Паедзем ступою, а пакормімся ўжо дома.

Карней спыняецца.

— Хіба занудзіліся?

— Занудзіўся. Ну яго к чорту... Едзьма...

— Гэта яшчэ любата, — гаворыць Карней насмешліва. — Вы б увосень або зімою заехалі!

— І як вы толькі жывяце тут?

Карней скручвае цыгарку, гледзячы ў зямлю, і доўга маўчыць. Пасля стрымана адказвае:

— Жывём пакуль што...

— Як гэта «пакуль што»? А пасля што ж?

— Пасля — што бог дасць. Усё што-небудзь ды будзе.

— Што ж?

— Ды што-небудзь будзе... Не век жа тут сядзець, чарцям аборкі віць! Разыдзецца народ па другіх мясцінах альбо яшчэ як...

— А як?

Пры месячным святле ясна відзён Карнееў твар, але, апускаючы галаву, ён нахмурвае бровы і адводзіць вочы ўбок.

— Як жа іначай?

— Там відаць будзе, — адказвае Карней ужо зусім пахмура. — Паедзем, пане, не рана!

І моўчкі лезе на козлы.

1903

Маці Ягора Мінаева, печніка з Пажэні, да таго была сухая ад голаду, што суседзі звалі яе не Аніссяй, а Качаргою. Празвалі і двор яе — ахрысцілі ў насмешку вясёлым...

Ягор, як гаварылі ў Пажэні, увесь удаўся ў Мірона, у нябожчыка бацьку свайго: такі ж пустабрэх, брыдкі на слова і заядлы курэц, толькі дабрэйшы характарам.

— Сусед ён найлепшы, — гаварылі пра яго, — пячнік добры, а дурань, нічога нажыць не можа.

Заработкі ў Ягора заўсёды былі дрэнныя, надзел яго не выходзіў са здачы. Хата яго, вялізная, няскладная, з кожным годам усё больш і больш згнівала, развальвалася без догляду. Раз ён прынёс аднекуль і наляпаў знадворку на яе скасабочаную сцяну, на трухлявае бярвенне, вялікую салдацкую мішэнь — чорнаю фарбаю надрукаванае на белым папяровым аркушы тулава, са стрэльбаю на плячы, у шапцы набок, з вытрашчанымі вачыма. А от паправіць страху, пазатыкаць пазы, пералажыць печ, комін пачысціць — на гэта ў яго дагадкі не хапала, і зімою ў хаце ваўкоў можна было марозіць: па ўсіх кутках нарасталі снежныя шапкі. Даўным-даўно па аскабалку парасцягвалі б усю гэтую шушамяць добрыя людзі. Ды перашкаджала Анісся.

Ягор быў бялявы, лахматы, не вялікі, але шырокі, з высокімі грудзьмі. Хадзіў Ягор у аблезлай, блакітнай ад часу і цяжкай ад поту гімназічнай шапцы, у кужэльнай кашулі з абтрапаным, злямцаваным каўняром, у абвіслых, працёртых і выцягнутых на каленях портках, у лапцях, абпаленых вапнаю. Усюды многа і без толку балбатаў ён, заўсёды смактаў люльку, да слёз надрываючыся пакутлівым кашлем, і адкашляўшыся, бліскаючы запухлымі вачыма, доўга аддыхваўся, сіпеў, насіў сваімі заўсёды паднятымі грудзьмі. Кашляў ён ад тытуню — паліць пачаў з васьмі гадоў, — а глыбока дыхаў ад расшырэння лёгкіх, і, калі дыхаў, усё раскрывалася, паказвалася ў расшпіленую манішку бурая палоска загару, якая рэзка вылучалася на мярцвяна-бледным целе. Пачварныя былі яго рукі: вялікі палец правае рукі падобны на абмарожаную куксу, пазногаць гэтага пальца — на звярыны кіпець, а ўказальны і сярэдні пальцы — карацейшыя за безыменны і мезены: у іх было толькі па адным суставе. Але спрытна мяў ён гэтымі тугімі куксамі попел у хліпучай люльцы, кашляў надрывіста, але нібы з асалодаю нават: «а-а, так яго і так!» Гледзячы на яго, не верылася, што бываюць мацеры ў такіх хрыпуноў і людзей, брыдкіх на слова. Не верылася, што Анісся яго маці.

Дый нельга было верыць. Ён бялявы, шырокі, яна — сухая, вузкая, цёмная, як мумія; стары андарак матляецца на тонкіх і доўгіх нагах. Ён ніколі не разуваецца, яна вечна босая. Ён увесь хворы, яна за ўсё жыццё не хварэла ні разу. Ён пустабрэх, часам баязлівец, часам, з кім можна, смелы, нахабны, яна маўклівая, роўная, пакорлівая. Ён бадзяка, любіць народ, бяседы, выпіўкі, — што б ні рабіць, абы нічога не рабіць. А яе жыццё праходзіла ў вечнай адзіноце, у поседах на лаве, у бясконцым адчуванні нудотнай пустаты ў жываце і бясконцай тугі, з якой яна ўжо зжылася: «Зямля забыла мяне, грэшную!» Адзіным апраўданнем такой забыўчывасці была, як думала Анісся, неабходнасць сцерагчы, зберагаць Ягору хату: усё думала, — вось жа, не маладзенькі ўжо, вось жа, прыйдзе да розуму, ажэніцца. Пяшчотна і соладка туманілі ёй галаву мары пра гэта незбытэчнае шчасце. А ён заўсёды цвердзіў адно: «Давеку не жанюся! Цяпер я — вольны казак, а ажэнішся — клапаціся аб жонцы. Ды прападзі яна пропадам!..» Ён не прызнаваў ні сям'і, ні ўласнасці, ні радзімы.